Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Anton Constandse strijkt in het voorjaar van 1937 neer in Barcelona om voor zijn krant een achtergrondverhaal te schrijven over de sociale revolutie. Juist in Catalonië is die revolutie in nog geen jaar tijd met veel elan van de grond gekomen. Op het moment dat Constandse daar met zijn nog vrijwel onbeschreven blocnote rondloopt, wordt de revolutionaire anarchistische beweging met geweld  de nek omgedraaid. Niet door fascisten of conservatieven, maar door communisten en sociaaldemocraten. In een week tijd vallen duizend doden.  Links is niet alleen verdeeld, maar moordt elkaar nu ook uit. Enkele illusies armer keert Constandse terug naar Nederland.

Een crowdfundingactie onder de lezers van De Dageraad, het orgaan van de gelijknamige Vrijdenkersvereniging, had  Constandse in staat gesteld naar Barcelona af te reizen. De anarchosyndicalistische vakbondsfederatie CNT* en haar politieke arm FAI* controleren daar de fabrieken en het openbare leven. Constandse is goed voorbereid. Hij kent de taal en heeft zich verdiept in ’s lands geschiedenis. Nergens in de wereld is de anarchistische beweging zo sterk als hier. Dat spreekt Constandse, die zelf al sinds zijn jonge jaren anarchist en vrijdenker is, bijzonder aan.  Van het anarchosyndicalisme – de stroming die machtsvorming via vakbondsorganisaties nastreeft – moet hij in principe niets hebben. Maar als hij ziet hoe de vlag er in Barcelona bijhangt, schaart hij zich onmiddellijk achter de CNT/FAI. 

In de ochtend van 3 mei 1937 vervoegt Constandse zich samen met twee Zweedse journalisten op het hoofdkwartier van de CNT aan de Via Durruti. De heren zullen het door de CNT gecontroleerde vervoersbedrijf Autobuses G gaan bezoeken. Bezoeken aan een bierbrouwerij en een school staan ook op het programma. Er is geen vakbondsfunctionaris om ze te begeleiden, ze hebben het daar te druk. De sfeer in de stad is gespannen, men verwacht ongeregeldheden en heeft daarom de 1- mei viering daags tevoren afgelast. In de middag slentert Constandse over de Ramblas  en bespeurt commotie rond het gebouw van de Telefooncentrale. Op dat moment wordt de Telefónica, die al lang in handen is van de CNT, belaagd door ordetroepen onder communistische (=stalinistische) leiding. Het aanzien van de stad is in een halve dag totaal veranderd. Overal klinken schoten, zijn barricades opgeworpen, winkels geblindeerd, cafés gesloten.  Vooral de vestigingen van de revolutionair-socialistische partij POUM* hebben het zwaar te verduren. Als Constandse om half vier terugkeert bij de CNT, is het acht verdiepingen tellende gebouw veranderd in een vesting. Hij kruipt door de gangen naar de bovenste etage en wordt na een paar uur geëvacueerd. Aan het eind van de dag trekt hij zich terug in het wijkgebouw van het ‘Comité van Verdediging’[van de revolutie] in Sarria, de buurt waar hij logeert. Hij is nog steeds in het gezelschap van de Zweden. Men verwacht problemen vanuit de stalinistische Vorosjilov-kazerne, die ook in Sarria ligt, maar er gebeurt niets. Constandse waakt de hele nacht vanaf een stapel inderhaast neergegooide matrassen en eet voor het eerst geitenvlees. Het lijkt hem het veiligste om ongewapend rond te blijven lopen, hoewel hem dat wordt ontraden. ‘Ik ben een propagandist, die op mijn eigen wijze het vrijheidlievende socialisme dient.’ Hij zou trouwens niet weten hoe hij zo’n wapen moest hanteren. 

De chaos in Barcelona houdt enkele dagen aan. De CNT roept een algemene staking uit, maar is er niet happig op de strijd te laten voortduren. Dat zou alleen maar Franco in de kaart spelen. De Guardia de Asalto marcheert de stad binnen,  5000 man sterk, ‘met lange Russische geweren’. Ze vertegenwoordigen de in Valencia zetelende centrale regering van ‘rechtse sociaaldemocraten en stalinisten’, schrijft Constandse . Die laatsten hebben het vooral op de met hun aartsvijand Trotski geassocieerde POUM gemunt. Tal van anarchisten worden vermoord. Als enkele dagen later op initiatief van de CNT een eind komt aan de ongeregeldheden, blijken de Communistische Partij PCE* en haar Catalaanse dochter PSUC* aan het langste eind te hebben getrokken.  De POUM  wordt binnen de kortste keren verboden. De anarchistische milities worden ‘gedemobiliseerd’. CNT-leden worden voortaan geweerd uit alle organisaties van betekenis. 

Barcelona kan zijn doden gaan begraven. ‘Niemand zal die afschuwelijke sfeer kunnen vergeten die werd geschapen door angst, achterdocht, haat, gecensureerde kranten, volgepakte gevangenissen, enorme rijen voor levensmiddelen en overal rondlopende gewapende mannen.’ 
Dit citaat komt niet van Anton Constandse, maar van George Orwell. Na 115 dagen aan het front was Orwell net in die week van mei in Barcelona ‘voor een beetje rust en comfort’, maar dat liep even anders. In het begin snapte hij niet ‘wat er in ’s hemelsnaam aan de hand was, wie tegen wie vocht en wie er ging winnen.. ...Als buitenlander was je daarbij hopeloos in het nadeel.’ Die verwarring is ook terug te lezen in de contemporaine pers, die de gebeurtenissen als een opstand van de anarchisten dan wel trotskisten beschrijft. Vergeleken met deze buitenlandse correspondenten heeft Constandse het beslist beter begrepen. Zijn verslagen en analyses in De Dageraad, heet van de naald geschreven, zijn adequaat en helder. Aan sfeerbeschrijvingen of persoonlijke ontboezemingen bezondigt hij zich niet en hij  klopt zijn eigen rol bij de gebeurtenissen niet op. Bescheidenheid kenmerkt hem, ook nu. En hoewel hij Spanjekenner bij uitstek is, zal hij later toch niet deelnemen aan de verwoede discussies over de rol van de anarchisten en het demasqué van links in de Burgeroorlog. 

Wel blijken na de Meigebeurtenissen in Barcelona zijn opvattingen over het anarchisme veranderd. In de eerste plaats is hij niet langer antimilitarist. Ook verwerpt hij het idee van organisatie niet meer, sterker nog: terug in Nederland richt hij zelf een organisatie op naar analogie van de FAI: de Federatie van Anarchisten in Nederland. Deze FAN komt niet tot bloei, net zo min als enig ander anarchistisch initiatief in Nederland. In 1939 neemt Constandse voorgoed afscheid van de beweging. Hij blijft hij wel geloven in het anarchisme als een nastrevenswaardig idee. In een terugblik verwoordt hij dit zo: ‘De Spaanse Burgeroorlog, waarin anarchisten een grote rol hadden gespeeld, met opoffering van idealen van antimilitarisme en gezagloosheid, had mij overtuigd dat grote politiek een zaak was van macht en geweld. Ik beschouwde mijn maatschappelijke idealen van voorheen als illusies en utopieën, maar had geen neiging mij in enig binnenlands politiek strijdperk te werpen.’

De Tweede Wereldoorlog brengt Constandse vrijwel geheel in Duitse gevangenschap door, onder meer in Buchenwald en in het gijzelaarskamp Sint Michielsgestel. Nadien is hij jarenlang  buitenlandredacteur van Het Handelsblad en redacteur van De Gids. Ook is hij actief in de Nederlandse Vereniging voor Sexuele Hervorming (NVSH), bij de humanisten en vrijdenkers. Na zijn pensioen schrijft hij voor allerlei opiniebladen. 
 Constandse noemde zich zelf graag ‘ambachtsman van het woord’. Overdreven is dat niet: hij schreef 34 boeken, 65 brochures, zo’n 5000 artikelen en hield 3250 lezingen en radiotoespraken. Ter gelegenheid van zijn honderdste geboortedag verscheen in 1999 een bundel met biografische schetsen Anton Constandse, Leven tegen de stroom in. Een biografie van Anton Constandse, door Bert Gasenbeek, is in voorbereiding. 

*Confederación Nacional del Trabajo; Federación Anarchista Ibérica; Partido Obrero de Unificación Marxista; Partido Comunista de España; Partit Socialista Unificat de Catalunya