Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Toen Adriaan thuiskwam uit Spanje en aanbelde bij het huis van zijn ouders in de Oosterparkbuurt in Amsterdam deed zijn zusje open. Ze keek wat verschrikt naar deze vreemde verschijning en riep naar haar ouders “d’r staat een man, een zwerver, een zwerver staat er voor de deur!”

Zijn beide ouders waren actief in de beweging van de anarchist Domela Nieuwenhuis en waren regelmatig in Duitsland voor het werk van de vader van Adriaan. Zelf was Adriaan al op vroege leeftijd politiek betrokken; vanaf zijn zestiende was hij lid van de Communistische Jongeren Beweging. Door zijn ouders’ politieke connecties in Duitsland kwam hij in 1934 en 1935 in contact met Duitse vluchtelingen. Zelf hielp hij vanuit het Duitse plaatsje Kleef mensen met de fiets de grens over te smokkelen. Via deze vluchtelingen leerde Adriaan de wreedheden van het fascisme in Duitsland kennen.

In januari 1937 vertrok hij naar Spanje om daar het fascisme te bestrijden. Omdat de grenzen nog niet dicht waren kon hij zonder problemen Spanje binnenkomen. Hier is hij via Figueras en Barcelona in Albacete aangekomen waar hij opgeleid werd voor het leggen van telefoonverbindingen. Vlak hierna werd hij verder opgeleid tot richtkannonier en kwam toen bij de Frans-Belgische batterij. Deze batterij was onderdeel van de Ana Pauker* groep en bestond uit ongeveer 300 man, verspreid over negen batterijen. Na een korte opstelling in Huesca vertrok de batterij naar het front bij Teruel (nog voor de slag om Teruel). Dit was een koud en onherbergzaam gebied boven in de bergen. Op een gegeven moment werden ze onder vuur genomen door vijandige artillerie en kregen ze het bevel om op te breken en weg te trekken. Vlak voordat alle artilleriestukken waren weggetrokken, en er nog slechts één stuk opgesteld stond, kregen ze het bericht dat de stukken van de vijand gespot waren en dat er vrijwilligers nodig waren om deze uit te schakelen. Adriaan heeft zich toen met vier andere Nederlanders aangemeld en onder vijandelijk vuur de vijand uitgeschakeld. In de verslaggeving van de Duitser Gustav wordt hij om zijn moed geroemd – eerder een uitzondering dan een regel in de vaak negatieve berichtgeving van Gustav.

Adriaan heeft ook meegedaan aan het offensief van Teruel in de winter van ’37-‘38. Hier moesten ze de artilleriestukken achterop Russische vrachtwagens door besneeuwde bergpassen vervoeren. Omdat ze geen sneeuwkettingen hadden was dit gevaarlijk werk, ze hebben er dan ook eentje achter moeten laten omdat deze vast zat in de sneeuw. Tijdens deze bittere kou sliepen de mannen in tentjes die ringgaten hadden waarmee de tenten vastgebonden konden worden. Het nadeel van deze gaten was dat de sneeuw er door naar binnen kon en het gebeurde regelmatig dat ze een van hun maten uit de sneeuw moesten graven. Na dit offensief heeft zijn batterij zich lange tijd teruggetrokken voor de oprukkende fascisten. Via Huesca trokken ze richting Caspe voor ze de opmars uiteindelijk bij Lerida hebben kunnen stutten. Bij Lerida waren wat tanden van zijn kunstgebit gesprongen, waardoor hij naar Tarragona moest. Hij was toen echter het contact met zijn batterij verloren en moest eerst terug naar Albacete voor hij zich in Tarragona weer bij zijn eenheid kon aansluiten. De batterij nam deel aan het Ebro offensief, maar tijdens de voorbereidingen had Adriaan verkeerd water gedronken en kreeg hij Malta-koorts. Hoewel het aanvankelijk leek dat hij er weer snel bovenop zou komen betekende dit het einde van de oorlog voor Adriaan. In oktober 1938 ging hij terug naar Nederland. Maar kwam pas in mei 1939 aan in Nederland vanwege een langdurig verblijf in een ziekenhuis in Perpignan. Aanvankelijk kwam hij de grens over zonder dat ze zijn paspoort afnamen maar zijn Nederlanderschap werd later alsnog afgenomen. In het verslag van zijn verhoor staat kort maar krachtig: “Van Dijk verliest Nederlanderschap en verklaart zich daar heel boos over te maken”.

Tijdens de oorlog heeft hij korte tijd in Landsmeer ondergedoken gezeten, maar werd al snel opgepakt voor zijn werk bij het illegale blad ‘de Waarheid’ en aan het werk gezet. Zo moest hij onder meer helpen met het opbouwen van de Euterpestraat, nu de Gerrit van der Veenstraat. De Britten hadden deze gebombardeerd in een poging het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst te raken, wat deels gelukt was. In 1947 kreeg Adriaan zijn Nederlanderschap terug. 

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog sluit Adriaan zich weer aan bij de CPN en de EVC, voor de BVD reden om hem in de gaten te houden. Hij wordt ook lid van de Vereniging Vrij Spanje en hij heeft een abonnement op het blad de Vrije Katheder. Zijn echtgenote is ook actief binnen de CPN. Zij geeft aan huis Vrouwenscholing. Zij is ook lid van de Bond van Nederlands OverheidsPersoneel. Adriaan zet zich in 1961 in voor amnestie voor Spaanse politieke gevangenen. De BVD constateert in deze tijd dat het echtpaar “verburgerlijkt”. Mogelijk heeft het ermee te maken dat Adriaan als zelfstandig ondernemer een aannemersbedrijf runt.

* Ana Pauker (oorspronkelijk Hanah Rabinsohn 1893-1960) was een Roemeense Communiste. Ze was hoofdbestuurslid van de Roemeense communistische partij en prominent lid van de Komintern in Moskou en Parijs. Tijdens een missie in Roemenië in 1935 werd ze gearresteerd en tot 10 jaar gevangenisstraf veroordeeld. Na een gevangenenruil in maart 1941 was ze weer in Moskou. Na de bevrijding van Roemenië door het Rode Leger keerde ze terug. Ze was er eind veertiger jaren – behalve in naam - de belangrijkste communistische functionaris. Ana Pauker wilde – als vrouw, joods en intellectueel, nog steeds geen juiste achtergrond in Oost-Europa - geen minister-president worden van de Roemeense Volksrepubliek. Ze was van 1947 tot 1952 Minister van Buitenlandse Zaken, de eerste vrouw ter wereld in deze functie. Haar portret sierde de cover van Times-magazine in 1948 als ‘the most powerful woman alive’. In 1952 werd ze weggezuiverd omdat ze niet stalinistisch genoeg was. Na de dood van Stalin in 1953 werd ze niet gerehabiliteerd omdat ze te stalinistisch was geweest…