Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Jaap Heshof was een Rotterdamse havenarbeider en antifascist, die al op zijn zesde zijn moeder verloor. In maart 1936, vlak voor de Spaanse Burgeroorlog uitbrak, overleed ook zijn vader. Heshof was geen overtuigde communist, maar vooral een antifascist, en toen de economische crisis hem zijn baan kostte besloot hij in de laatste weken van 1936 om naar Spanje te vertrekken. Hij vocht hier in de XIe Brigade, waar meer Nederlanders in zaten,  en bleef tot 16 september 1938, toen de Internationale Brigades ontbonden werden door de Republikeinse regering van Spanje onder buitenlandse druk. Aan het front bij Madrid raakte hij gewond, waarna hij hoogstwaarschijnlijk een tijdje in het ziekenhuis in Benicasim doorbracht. Ook vocht Jacob Heshof aan het Aragon-front in de strijd om de stad Teruel in de strenge winter van 1937/1938. De barre omstandigheden waarin de soldaten moesten vechten en marcheren beschrijft Heshof, met enig verlangen naar zijn warme bed, in het plakboek dat hij heeft nagelaten.

Dit plakboek, getiteld Mijn tijd in Spanje, staat vol met ansichtkaarten, foto’s, stempels, krantenartikelen en een paar optekeningen van zijn ervaringen. Door deze schat aan informatie zijn niet alleen verschillende verblijfslocaties en activiteiten van Heshof te traceren, maar ook geeft het een inkijkje in zijn persoon en in zijn politiek denken. Zo staan er bijvoorbeeld knipsels in met teksten als “Proletaren aller Landen, Vereenigt u!”, maar ook vrolijke foto’s van kameraden, verpleegsters, en een “Spaanse schoone”. Heshof’s trots en betrokkenheid  bij de strijd tegen het fascisme en voor de democratie komen onder andere tot uiting in een opgeschreven strijdlied, opgedragen aan Lina Odena, een Catalaanse communiste die al voor de komst van Heshof in de strijd gesneuveld was. Hoewel hij zeker sympathie voor het communisme kon opbrengen, zag Jacob Heshof zichzelf toch vooral als een “arbeider die voor de democratie strijdt”, wat mooi tot uiting komt in de afsluitende woorden van zijn verslag van het verlaten van Spanje in september 1938:

“De Int: Brigade bestaat niet meer, maar zij zal langen tijd blijven leven in de hoofden en harten van allen, die het wel menen met de Democratische Gedachte, waar voor het Spaansche Volk Zulke bloedige hartstochtelijke offers brengt!

Leve de Internationale Brigade!”

In de herfst van 1938 keerde hij terug naar Nederland, waar hem zijn Nederlands staatsburgerschap werd afgenomen. Tegenover de Centrale Inlichtingendienst ontkende Heshof in de Spaanse Burgeroorlog te hebben gevochten, maar hij kwam toch op de lijst van linkse extremisten te staan. Ook staat hij hier als RSAP-er beschreven, maar er is verder geen bewijs voor betrokkenheid bij deze partij. Gustav Szinda - de Kominternman die in 1940 in Moskou lijsten opstelde van alle hem bekende Nederlandse vrijwilligers in Spanje - schrijft over Heshof dat hij een bijzonder moedige soldaat was. Hij was uitermate betrouwbaar en dan ook bevorderd tot 'cabo' ( een soort onderofficier). Szinda bevestigt dat hij RSAP'er was, 'de organisatie van Sneevliet', zoals hij er aan toevoegt, en dat hij met trotskisten in Nederland correspondeerde om de deserteurs onder hen over te halen naar Spanje terug te komen. Hij was volgens Szinda in Spanje communist geworden; de waardering van deze orthodoxe communistische Duitser voor een man met afwijkende meningen is opvallend te noemen.

 In de Tweede Wereldoorlog zette Heshof zijn strijd tegen het fascisme voort door in Enschede bij het verzet te gaan. Hij overleefde de oorlog en kreeg op 6 juni 1947 zijn staatsburgerschap terug. Na de oorlog bleef hij wonen in Oldenzaal, met wie is onbekend. Op 1 september 1949 overleed de antifascist, Spanjestrijder en verzetsstrijder Jacob Heshof op 42-jarige leeftijd te Coevorden.

aanvulling Cor Verwey:

In zijn overlijdensakte is opgetekend ‘bankwerker’ en ook dat hij in Coevorden woonde. Daar lijkt me weinig emplooi te liggen voor een bootwerker. Ik weet me te herinneren dat hij bij de NAM werkte, vandaar dat hij in ZO-Drenthe verbleef.  

aanvulling Margreet Schrevel:

De Binnenlandse Veiligheidsdienst deed na de oorlog kort onderzoek naar Heshof. Het BVD-dossier geeft vier beroepen: bootwerker, bankwerker, grondwerker en magazijnbediende, dit laatste in 1951 in Oldenzaal. Heshof wordt beschreven als ‘een kleine gezette man die erg aan bronchitis leed, was ongehuwd en las geen communistische lectuur. Hij was een verwoed dammer.’