Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

“Dr. Tio Oen Bik – a global warrior” luidt de kop van een artikel dat in 1996 verscheen in The Volunteer, het blad van de Amerikaanse Abraham Lincoln Brigade. Het is geschreven door twee onderzoekers, Nancy en Len Tsou, die research deden naar Aziatische vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog. Ze hoorden zijn naam van een Amerikaanse vrijwilliger, Jim Persoff, die met hem in een luchtafweerbatterij had gezeten. Maar Tio Oen Bik was in de eerste plaats als arts in Spanje.

Hij was op Java geboren waar hij op de Nederlandsch-Indische Artsen School in Soerabaja medicijnen studeerde. In 1929 kwam hij naar Nederland om verder te studeren. Hij was uitgesproken links georiënteerd, voor de onafhankelijkheid van Indie en tegen het Nederlands kolonialisme, lid van de Liga tegen het Imperialisme en ‘waarschijnlijk’ – althans volgens de inlichtingen van de CID, de Centrale Inlichtingendienst – secretaris van de Sarekat Peranakan Tionghoa Indonesia, die zich oa ook inzette voor hulp aan Chinese zeelieden die door de economische crisis in Nederland gestrand waren. In maart 1937 besluit hij naar Spanje te gaan waar hij te werk wordt gesteld in het hospitaal van Mahora, bij Albacete. In april 1938 wordt hij overgeplaatst naar Denia, ten zuiden van Valencia, waar hij bij het afweergeschut komt. Rond die tijd wordt hij tot luitenant bevorderd.De strijd rond Valencia is op dat moment op zijn hevigst, Amerikaanse veteranen vertellen dat ze dag en nacht achter elkaar door moesten vechten. Een van hen, Leo Rosenberg, herinnert zich ‘dokter Bik’ als “ een hard werkende, nauwgezette arts maar hij was ook heel rustig, heel secuur en een man zonder kapsones.” In september 1938 vertrekt hij naar Barcelona, de repatriëring van de Internationale Brigaden is dan al aanstaande maar om onduidelijke redenen keert hij niet terug naar Nederland met het grote transport dat op 5 december 1938 in Roosendaal aankomt. Ongetwijfeld zal een rol gespeeld hebben dat hij door zijn deelname aan de Spaanse Burgeroorlog zijn Nederlandse papieren kwijt was. Hij komt terecht in het Franse concentratiekamp Gurs, een van de meest beruchte kampen in het zuiden van Frankrijk waar vluchtelingen uit Spanje na de overwinning van Franco werden opgevangen. De omstandigheden waren er zeer slecht, de bewakers hadden de naam uitermate hardvochtig te zijn. Met enkele andere Chinese vrijwilligers lukt het hem internationale aandacht te krijgen voor hun situatie en in oktober 1939 krijgen ze Chinese papieren en toestemming om naar Marseille te vertrekken. Maar op dat punt hadden ze geen geld meer om het treinkaartje te betalen. In het kamp wordt een collecte gehouden en zo vertrekken ze tenslotte.

Hoe Tio Oen Bik precies naar China is gereisd vertelt het verhaal niet. Maar in 1940 is hij in Yenan, waar hij in het Centrale Hospitaal werkt en waar hij ook meewerkt aan diverse publicaties. Zo schrijft hij in 1941 een artikel voor Internationale Vrouwendag en in 1944 een In Memoriam voor Ernst Thälmann, de in Buchenwald vermoorde leider van de Duitse communisten. Bij het uitroepen van de Volksrepubliek China op 1 oktober 1949 is hij in Peking en een maand later is hij in Moskou waar hij de Nederlandse communiste Annie Averink ontmoet. Het is een herontmoeting, ze kenden elkaar al uit Amsterdam in de jaren ’30. Samen reizen ze per trein terug naar China. Averink vertelt dat zij onder de indruk was van de vele contacten van Tio Oen Bik, ook onder hoge regeringsfunctionarissen. Op een ongedateerde foto van rond 1948 staat hij in het gezelschap van partijleider Mao.

Rond 1950 werkt hij voor de WHO, de wereldgezondheidsorganisatie. Hij verblijft een tijdlang in Praag, maar het hoe en wat hij daar precies heeft gedaan – en ondervonden want er zijn ook geruchten dat hij daar in een kamp heeft gezeten – is niet duidelijk. In 1953 gaat hij terug naar Indonesië. Hij werkt eerst in Jakarta, komt daar in conflict met collega’s en wordt overgeplaatst naar Soerabaja. Rond 1960 wordt hij opnieuw overgeplaatst, nu naar Ambon. Veel lijkt te wijzen op een sterk politiek isolement. In 1965 vindt de coup van Soeharto plaats en start de klopjacht op – al dan niet vermeende – communisten. Het is goed mogelijk dat Tio Oen Bik een van de velen slachtoffers is geweest.