Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Al in december 1936 vertrok Hendrik Jan Bakker naar Spanje, waar hij bekend kwam te staan als een trouwe kameraad en dappere strijder. Amper terug in Nederland werd hij direct opgeroepen om in de marine tegen de Duitsers te vechten. Dat hij door zijn Spanje-actie zijn paspoort had verloren, was opmerkelijk genoeg geen bezwaar. 

Henk Bakker – of Harry, zoals hij later in zijn leven vaak werd genoemd  - was de zoon van Goosen Bakker, een opperman in het bouwvak, anarchistisch gezind en lid van het Nationaal Arbeids-Secretariaat (NAS). Hij was de oudste in een gezin van vijf kinderen, van wie een dochtertje kort na de geboorte stierf. ‘Een zoon is invalide. Naar men elkaar te Zaandam vertelt doordat hij bij een politiek relletje door een beruchte politie-functionaris met een gummi-knuppel in de nek is geslagen’, meldt de Zaanse historicus J.J. ’t Hoen, die in 1968 een serie krantenartikelen over Spanjegangers uit de Zaanstreek schreef.

Zodra hij de lagere school had verlaten ging Henk naar zee, als scheepsjongen op de grote vaart. Tenminste, dat vertelde hij later aan zijn kinderen. ,,Een van de verhalen die mijn vader me vertelde, is dat hij toen hij een jaar of veertien was, tegen zijn moeder zei dat hij een boodschap ging doen, en op een schip terecht kwam dat naar Zuid-Amerika ging. Hij kocht twee papegaaien, eentje voor zijn moeder en een voor zijn tante, de zus van zijn moeder’’, vertelt zijn zoon Mike. 

Of zijn Zuid-Amerikaanse avontuur werkelijk heeft plaatsgevonden of niet, hij was een echte zeeman. Het staat vast dat hij varensgezel op de grote vaart was, tot hij begin 1931 als dienstplichtige bij de marine kwam en op de werf in Den Helder werd opgeleid tot kanonnier. Wat hij in de jaren daarna deed is niet bekend, behalve dat hij in 1935 weer een paar maanden in actieve dienst was, nu op het wachtschip Willemsoord, de drijvende kazerne in Den Helder. 

Ondertussen was hij lid geworden van de CPN. Volgens de administratie van de Internationale Brigades was dat in 1932. J. J. ’t Hoen schrijft hierover: ‘Door de economische crisis kan hij geen werk vinden. Dit brengt hem zoals zoveel kinderen van anarchistische NAS-mensen tot aansluiting bij de CPN. Hij wordt voorzitter der afdeling Zaandam.’

In 1936 vertrok Bakker naar Spanje, waar hij op 28 december aankwam. Volgens de administratie van de Internationale Brigades had hij de rang van teniente (luitenant). J.J. ’t Hoen schrijft dat hij ‘een functie had op het hoofdkwartier der internationale brigades te Albacete, blijkbaar bij de inlichtingendienst’. Daarover is in de administratie niets terug te vinden. Wel dat hij in het 1e bataljon van de 11e (Thälmann) Brigade vocht, in 1937 gewond raakte aan het Jaramafront en later vocht in de 86e Brigade, 22e bataljon, waar hij bataljonsadjudant was. Bakker was een gemotiveerde Spanjeganger. 

Gustav Szinda, doorgaans behoorlijk kritisch over de Nederlandse Spanjestrijders, had over Bakker juist een heel lovend oordeel: ‘Er war ein tapferer Soldat, diszipliniert und politisch ein aktiver Genosse, der an allen politischen Arbeiten aktiv teilnahm.’

Pas toen de Internationale Brigades werden opgeheven, legde Bakker de wapens neer. Begin 1939 keerde hij terug. Zijn naam staat op een lijst gedateerd 19 januari 1939 van Spanjestrijders die van de Nederlandse consul in Barcelona een tijdelijk paspoort ontvingen om naar huis te kunnen terugkeren. Tijdelijk, want zoals zoveel andere Spanjestrijders, verloor Bakker de Nederlandse nationaliteit. 

Ondanks dat was hij welkom bij de Koninklijke marine. Bij de mobilisatie werd hij in april 1939 opgeroepen. Op 14 mei 1940 vluchtte hij op de Nautilus naar Engeland en ging hij onder allied command vechten. Hij was gestationeerd in Dover en diende onder meer op motortorpedoboten. In mei 1944 raakte hij gewond, toen de motortorpedoboot 203 voor de Franse kust door een mijn werd getroffen. ‘Sindsdien had hij altijd last van zijn enkel en voet’, vertelt zijn zoon Mike. Hij werd onderscheiden met het Nederlandse bronzen kruis.

Een paar jaar eerder was op een bus in Londen zijn oog gevallen op de conductrice Doris Emily Benjamin (8 maart 1921 – 14 juni 1988). Op 23 juni 1942 trad hij met haar in het huwelijk. Na de oorlog kwam hij op 15 juli 1945 officieel weer in dienst bij de Nederlandse marine, maar op 1 mei 1946 kreeg hij zijn ontslag ‘wegens ongeschiktheid voor den waarneming van den dienst tgv. gebreken’.

Zijn Nederlanderschap kreeg hij op 13 januari 1948 bij wet terug, samen met achttien anderen. Al in februari 1942 had hij daarom gevraagd, vermoedelijk in verband met zijn huwelijksplannen. Toen schreef de Nederlandse minister van Justitie in Londen dat dit via naturalisatie zou moeten gebeuren, iets wat door ‘de huidige, buitengewone omstandigheden’ niet mogelijk was, maar dat ‘indien hij blijkt zijn militairen dienst plichtsgetrouw te hebben vervuld, na afloop van den huidigen oorlog zoo spoedig mogelijk op zijn desbetreffende verzoek voor naturalisatie in aanmerking zal worden gebracht’.

Ten tijde van zijn naturalisatie woonde hij volgens officiële gegevens in Zaandam, en was hij ‘opperman’. Maar waarschijnlijk was dat in de praktijk niet zo. In 1948 en 1949 in Londen zijn twee kinderen geboren: Lesley (1948-2000) en Mike (1949). Na de oorlog werkte hij als technicus (engineer) in Croyden en later lange tijd bij het European Space and Research Technology Center in Delft en later Noordwijk, waar hij hoofd van een werkplaats was. Eerst reisde hij vanuit Londen heen en weer naar zijn werk, rond 1963 verhuisde het gezin naar Nederland. In 1971 stopte hij met werken en ging met zijn vrouw aan de Spaanse oostkust wonen, in het plaatsje Denia. Maar toen hij een hersentumor bleek te hebben, verhuisden ze weer terug naar Engeland, waar Bakker in 1977 overleed in Crawley, een plaats ten zuiden van Londen.

Hij heeft zijn kinderen nooit verteld dat hij in Spanje heeft gevochten. In 2011 kwam zijn zoon Mike daar tot zijn grote verbazing achter, toen hij via het Ministerie van Defensie informatie zocht over het marineverleden van zijn vader.