Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

De kleine Wim woonde tot zijn zesde jaar in de Dapperbuurt. Daarna verhuisde het gezin naar de Buyskade aan de – toenmalige – westelijke rand van Amsterdam. Deze Buijskade was 100 jaar geleden nog een rafelrandje gelegen aan de Kostverlorenvaart.  Het was één van de laatste restanten van de tuinbouwstreek ten westen van Amsterdam en grensde aan het deel van de Staatsliedenbuurt dat gebouwd werd in de jaren twintig en dat daarvoor een gebied was van houtzaagmolens en houtopslag.

Het was een groot gezin waarin Wim opgroeide: tien kinderen waarvan er één al als baby overleed. Wim was het middelste kind.
Hij werd na de lagere school timmerman en laddermaker. Al jong werd hij politiek actief, werd lid van de Communistische Jeugd Bond (CJB) en in 1937 bestuurslid van de opvolger van de CJB met de neutralere naam: Vereeniging voor Cultuur, Ontwikkeling en Ontspanning (VCOO).
In dat zelfde jaar vertrok Wim Bandsma naar Spanje.

Op 11 juli 1937 komen na een voettocht door de Pyreneeën 34 internationale vrijwilligers aan in het Catalaanse bergdorpje Setcases. Naast Wim Bandsma zijn er nog dertien andere Nederlanders in de groep. Twee dagen later komen ze aan in Albacete waar het hoofdkwartier van de Internationale Brigades is gevestigd. Wim Bandsma wordt vier dagen daarna ingedeeld in het multiculturele Tschapaiew-Bataljon, het bataljon van de 21 naties, onderdeel van de XIIIde Internationale Brigade. Na een opleiding van een week vertrekt hij in een grote groep interbrigadisten als versterking naar het front van Brunete waar de XIIIde Brigade zware verliezen heeft geleden. Andere Nederlandse vrijwilligers die deze dag - 21 juli 1937 - naar het front vertrekken als nieuwe manschappen voor het Tschapaiew-Bataljon zijn: Nico Gräper, Jonas Swalef, Piet van Etten, Theo Botterman, Anton van den Goorbergh, Pieter Wagenaar, Herman Teeuwen en Nicolaas Meur. Of ze nog op tijd waren om mee te vechten bij Brunete is niet duidelijk. Op 27 juli kwam de slag bij Brunete ten einde en waren ze in ieder geval alle negen nog in leven.

Tijdens deze slag was vooral bij het wel erg veeltalige Tschapaiew-Bataljon gebleken dat in gevechtssituaties de taalverschillen fnuikend konden zijn. Hierna werden de Internationale Brigades opgedeeld in taalgroepen. De XIde Brigade Noord-Europees, voornamelijk Duits, de XIIde Italiaans, de XIIIde Oost-Europees, de XIVde Frans- en de XVde Engelstalig. Veel Nederlanders kwamen vervolgens bij de XIde Brigade terecht, vooral bij het Bataljon Edgar André, waarin ze in 1938 een eigen compagnie kregen onder leiding van kapitein “Hollander Piet” Laros.

"Een dappere soldaat, vertrouwensman van de Hollanders", schrijft Gustav Szinda over Wim Bandsma in 1940 in Moskou. Verder is over zijn verblijf in Spanje helaas weinig bekend. Jan van den Bos verklaarde dat hij samen met Wim uit Nederland was vertrokken en dat Wim ook de kosten voor de reis naar Spanje geregeld zou hebben. Volgens een verklaring van Hans Frank, onderofficier in de XIde Brigade, was Wim Bandsma in januari 1938 in de omgeving van Teruel ernstig gewond geraakt aan zijn benen.
In de tweede helft van 1938 bevond Wim Bandsma zich in een ziekenhuis in S’Agaro, een vissersplaatsje aan de Middellandse Zee. Twaalf voormalige vakantievilla’s met uitzicht op zee waren daar in gebruik als militair hospitaal van de Internationale Brigades. Hierna werd hij gerepatrieerd en is hij in Nederland teruggekeerd.

Tot 1988 werd men pas meerderjarig op 21-jarige leeftijd. Wim Bandsma was pas 20 jaar oud toen hij tekende voor het Spaanse republikeinse leger. Op zijn archiefkaart in het Amsterdamse bevolkingsregister stond later vermeld:
“ .... heeft dienst gen. in Spaanse leger+was minderj., heeft ned schap niet verloren+”

In de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog was Wim Bandsma actief in de ‘Vereniging Vrij Spanje’ en werkte in deze organisatie nauw samen met de oud-Spanjestrijders Siep Adema, Max Meijer, Hein van Arkens en Karel Neijssel. Op zaterdag 5 januari 1946 vond er in de Amsterdamse Markthallen een grote manifestatie plaats ‘Voor een vrij Spanje’, met 20.000 deelnemers. Sprekers waren o.a. de Sociaaldemocraten Ko Suurhoff en Marinus van der Goes van Naters en de CPN-er en oud-verzetsleider Gerben Wagenaar. Het openingswoord werd gesproken door Wim Bandsma als voorzitter van de ‘Vereniging oud-Spanjestrijders’:

“Wij hopen dat de sprekers van hedenavond de tolken zullen zijn van Uw aller medeleven van het Spaanse volk. Het kan niet anders zijn, dan dat Franco, de nazi-trawant, moet verdwijnen en gaan zodat een nieuw en gelukkig vaderland voor alle Spanjaarden herrijst.”
Het slotwoord was van professor Jan Romein.
Meer dan tachtig aanwezige Oud-Spanjestrijders werden in het zonnetje gezet. Ook werd bekend dat er besprekingen hadden plaatsgevonden tussen minister-president Schermerhorn en minister van justitie Kolfschoten met de ‘Vereniging oud-Spanjestrijders’. Er werd door de Nederlandse regering toegezegd dat de stateloze oud-Spanjestrijders spoedig hun Nederlandse nationaliteit terug zouden krijgen. De beginnende koude oorlog gooide echter al snel roet in het eten.

Al vroeg na de Tweede Wereldoorlog werden linkse groeperingen gemonitord door het Bureau Nationale Veiligheid (BNV - de latere BVD en nu de AIVD). De chef van deze dienst was Louis Einthoven. Als hoofdcommissaris van politie in Rotterdam in de jaren dertig onderhield deze goede contacten met de Gestapo in Hamburg. Gedurende de eerste twee jaar van de Duitse bezetting werkte hij nauw samen met de nazi-politiediensten en maakte hij deel uit van het driemanschap dat leiding gaf aan de Nederlandse Volksunie. Dit was een organisatie die opgericht was om met de Duitse bezetter samen te werken en het nazi-bestuur van Nederland als voldongen feit te accepteren. Na de bevrijding in 1945 kwam Einthoven weer bovendrijven en was als directeur van de BNV nog steeds een gedegen communistenvreter.

Wim Bandsma was ook na de grote manifestatie in Amsterdam spreker op verschillende  bijeenkomsten georganiseerd door de ‘Vereniging vrij Spanje’ en de ‘Vereniging oud-Spanjestrijders’. Deze bijeenkomsten werden ook bezocht door agenten van de BNV die daar verslag van deden. Onder andere op 4 februari in Utrecht:
“ .... Het publiek bestond in hoofdzaak uit arbeiders voor het meerendeel uit de lagere kringen.”
Ook sprak hij op 14 februari in Den Haag en op 16 maart in Zaandam. Citaat uit één zo’n  BNV-verslag van een bijeenkomst op 25 april 1946 in Den Haag waar door Wim Bandsma werd gesproken:
“Bandsma zegt teleurgesteld te zijn over de geringe opkomst, doch denkt in dit verband aan de illegale strijd, waar ook dikwijls door zeer kleine groepen belangrijke besluiten worden genomen. Hij vertelt indertijd met ongeveer 700 Spanjestrijders uit Nederland naar het Spaanse strijdtoneel te zijn vertrokken, waar vele stormlopen van hun tegenstanders door hen werden afgeslagen.”
De ‘Vereniging van oud-Spanjestrijders’ en de ‘Vereniging Vrij Spanje’ gingen in 1949 ter ziele.

Vanaf 1946 tot zijn dood in 1971 woonde Wim Bandsma met zijn gezin in de Tweede Leliedwarsstraat in de Jordaan. Hij was nu huisschilder van beroep en was zeer actief in de lokale afdeling van de CPN.
Bij zijn overlijden roemt de CPN-afdeling Jordaan hem als een goed en trouw kameraad. Gerard Maas - oud-verzetsman en bekend
CPN-bestuurder - spreekt bij zijn crematie over
“... een leven gewijd aan de strijd tegen onrecht en verkrachting van menselijke waarden”