BROUWER, Johan

Johannes
Brouwer
Geboren:
Delfshaven
31 mei 1898
Overleden:
Overveen
1 juli 1943
Levensbeschrijving: 

Johan Brouwer was geen vrijwilliger in de Spaanse Burgeroorlog. Wel was hij een van de Nederlanders die zich intensief bemoeiden met wat er in Spanje gebeurde, in de jaren vóór en tijdens de Burgeroorlog. Hij is de geschiedenis ingegaan als schrijver en journalist die de Spaanse Republiek in woord en geschrift in Nederland verdedigde.

Dat hij in 1943 als verzetsstrijder door de Duitse bezetter van Nederland werd gefusilleerd maakte dat velen zich hem herinnerden als een vrijheidslievende en linkse schrijver. Hierdoor is er vaak minder aandacht geweest voor zijn rechtse opvattingen en zijn religieuze motieven, die hem in de jaren 1932-1936 een enthousiaste verdediger maakten van katholieke herstelbewegingen. In Spanje vormde dit katholicisme een belangrijke kracht aan de zijde van de opstandelingen die in 1936 onder leiding van Franco ten strijde trokken tegen de Spaanse Republiek. In Brouwers krantenstukken en boeken tot eind 1936 kiest hij consequent als katholiek partij voor de Opstand en tegen de Republiek. Hoe zat deze gecompliceerde persoon in elkaar?

Als hoogbegaafde zoon van een orthodox-protestants arbeidersgezin in Delfshaven viel de jonge Johan zó op dat hij in staat werd gesteld vier jaar lang een gymnasiumopleiding te volgen. Vervolgens bezocht hij van 1915 tot 1919 de Zendingsschool. Een geloofscrisis gevolgd door een opname in een inrichting zorgden ervoor, dat hij afzag van een toekomst als zendeling in Nederlands-Indië. In plaats daarvan volgde hij vanaf 1920 de opleiding Indologie - tot Indisch ambtenaar -  in Leiden. Maar ook hier bleef de persoonlijke crisis en twijfel aan alle waarden.

De geestelijke crisis van Johan Brouwer leidde tot zijn betrokkenheid bij een moord, waarvoor hij van 1922 tot 1928 in Leeuwarden een gevangenisstraf uitzat. In die jaren ging hij Spaans studeren; hierdoor las hij niet alleen literaire teksten maar ook de klassieke Spaanse mystici uit de zestiende eeuw. Zijn beeld van Spanje werd in belangrijke mate dat van deze katholieke schrijvers, en hun negentiende- en twintigste-eeuwse interpretatoren.

In 1931 promoveerde Brouwer in Groningen op een proefschrift over De psychologie van de Spaansche Mystiek. Verdere boeken volgden, waarin Brouwer een sterk verlangen naar de katholieke Gouden Eeuw van Spanje toonde. In 1932 ging Brouwer over tot het katholieke geloof. In de jaren tot 1936 ontwikkelde hij zich tot een van de weinige academische hispanisten in Nederland en doceerde hij Spaans aan de School voor Taal- en Letterkunde in Den Haag. In algemene maar ook in katholieke kranten en tijdschriften deed hij verslag van de ontwikkelingen in Spanje. Uit deze stukken blijkt nauwelijks sympathie voor de in 1931 uitgeroepen Republiek.

In de zomer van 1936, na het uitbreken van de Burgeroorlog, schrijft Brouwer over wat hij waarneemt aan de kant van de Opstandelingen. Eerst met duidelijke sympathie, die pas na enkele maanden wordt getemperd als hij met eigen ogen ziet - en beschrijft - hoe de opstandelingen alles wat naar rood en links zweemt vermoorden. Najaar 1936 publiceert hij dan in Nederland een min of meer neutrale brochure: De Spaansche Burgeroorlog, zijn oorzaken en mogelijke gevolgen.

Dat neutralere standpunt laat zien dat Brouwer oog heeft gekregen voor wat hij noemt 'de twee Spanjes': simpel gezegd dat van de machthebbers en dat de machtelozen. Hij neemt afstand van de machtspolitiek van de katholieke kerk als instituut, maar vindt bij de katholieke mystici de kern voor een geestelijke vrijheid die volgens hem het vooruitstrevende Spanje kan bezielen. Hij voegt zich dus bij de kleine vooruitstrevende groep katholieke intellectuelen rond het tijdschrift Cruz y Raya die de Republiek steunen.

In juli 1937 is Brouwer onder de deelnemers van het Internationale Congres van Antifascistische Schrijvers dat achtereenvolgens bijeenkwam in Parijs, Barcelona en Valencia. Als linkse katholiek is hij daar een witte raaf - zijn optreden past mooi in de Volksfront-gedachte van de organisatoren. In een toespraak in Valencia meldt hij dat hij trots is dat hij, 'evenals Jezus Christus en [zijn links-katholieke intellectuele] broeder Bergamín, geheel en al ter linkerzijde staat!'

Ook in Nederland is Brouwer als hispanoloog en Spanje-kenner een veelgevraagd spreker over de bijzondere, volgens hem door de mystiek beïnvloede, vrijheidszin van de Spanjaarden, bijvoorbeeld op lezingen voor het Comité Hulp aan Spanje. Zijn ster rijst dus in linkse kringen, maar hij neemt tegelijkertijd, zowel in zijn toespraken als in zijn essays, ook steeds meer afstand van de linkse politieke partijen in de Republiek, die volgens hem steeds meer onder de invloed van de Communistische Partij en van de Sovjetunie komen.

In 1939 schrijft Brouwer, onder het pseudoniem Maarten van de Moer, zijn roman In de schaduw van de dood. Dit is een gefingeerde autobiografie, waarin de hoofdpersoon als vrijwilliger naar Spanje reist om deel te nemen aan de Burgeroorlog. Het boek is doordesemd van mystieke gevoelens en geestverschijningen: het lijkt op een gothic novel.  Maarten reist naar Spanje na een visioen over de dood - bij een bombardement - van zijn Spaanse aanbedene. In de oorlog raakt Maarten al snel gewond; de rest van de roman is gewijd aan de parapsychologische verschijnselen. Die verschijnselen neemt hij waar als hij is aangesteld als bewaker van kunstschatten die in de keldergewelven van een kerk in Madrid tegen oorlogsschade worden beschermd. Ondanks die - overigens best spannend beschreven - visioenen bevat het boek ook treffende waarnemingen over de politieke realiteit van het door de Burgeroorlog ingesloten Madrid. Brouwer was niet alleen Spanjekenner en mystiek angehaucht katholiek, maar hij bleef ook een scherpe journalistieke waarnemer.

Door zijn vanaf 1937 gevestigde reputatie als hispanist, journalist, enthousiasmerend spreker en romanschrijver raakte Brouwer steeds meer ingeburgerd in de culturele voorhoede van het Nederland van rond 1940. Hij had contact met schrijvers als Anton van Duinkerken, Jan Romein, Menno ter Braak, Sal Tas en Jacques de Kadt. Willem Sandberg, toen conservator moderne kunst bij het Stedelijk Museum in Amsterdam, had hij leren kennen tijdens een reis naar Spanje in 1938. Via Sandberg raakte Brouwer, na Duitse inval in Nederland in 1940, in contact met wat zou uitgroeien tot het kunstenaarsverzet. Tijdens een korte aanstelling als lector Spaans aan de Universiteit van Amsterdam legde hij in 1941 contacten met het ontluikende studentenverzet.

Al deze contacten gebruikte Brouwer om zich te ontwikkelen tot 'bezieler' van tegen de Duitsers gerichte verzetsgroepen. Ook ging Brouwer deel uitmaken van de groep kunstenaars en studenten die, in 1943, het Amsterdamse Bevolkingsregister in brand wilde steken om de vervolging van Joodse medeburgers te verhinderen. Brouwer was niet bij de uitvoering betrokken, maar wel bij de organisatie en voorbereiding. Het Bevolkingsregister brandde op 27 maart 1943 af, maar door verraad werden de meesten van de verzetsmensen, onder wie Brouwer, al begin april gearresteerd. Na een kort schijnproces werden Brouwer en dertien anderen op 1 juli 1943 gefusilleerd en begraven in de duinen bij Overveen.

Brouwer was dus beslist geen strijder, geen vrijwilliger in de Burgeroorlog. Wel was wat hij in Spanje had geleerd, de in het Spaanse volk levende vrijheid en waardigheid, voor hem een belangrijk houvast. De strijd die hij - eerst als streng protestantse, en later als mystiek-katholieke zoeker - moest leveren was in essentie niet een strijd met wapens maar een strijd in de geest, ver verheven boven politieke of economische motieven.

Dit lijkt een wat wereldvreemde opvatting, en dit maakt Brouwer een niet gemakkelijk in te delen schrijver en denker. Maar misschien is het juist die afstand waarmee Brouwer de Spaanse Burgeroorlog beziet, die zijn teksten ook na bijna 75 jaar nog interessant maakt voor wie iets wil weten van de motieven en ervaringen van de jonge mensen die daadwerkelijk aan de Burgeroorlog deelnamen.

Bronnen: 
  • Henrichs, H., Johan Brouwer, zoeker, ziener en bezieler. Een biografie (Amsterdam 1989).
  • Henrichs, H., 'Een verschijning in de San Francisco el Grande. Johan Brouwers “gothic novel” over de Spaanse Burgeroorlog' in: Arjen Fortuin en Hans Schoots ed., Ongenaakbaar Madrid (Amsterdam 2003) 90-103.
  • Henrichs, H. 'Prólogo. Los misterios de una novela gótica' in: Johan Brouwer, Los tesoros de Medina-Sidonia (a la sombra de la muerte) (Córdoba, 2014) 17-25.
  • Archief Internationale Brigaden, Moskou, RGASPI F.545-Op.6-D.36-L.127
  • Archief Internationale Brigaden, Moskou, RGASPI F.545-Op.6-D.404-L.11
Auteur: 
Hendrik Henrichs
Laatst gewijzigd: 
26-04-2016
Overige gegevens
Sekse: 
man