Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Johannes Josephus (Joop) Doornekamp werd in 1916 geboren in Hilversum. Hij kwam uit een groot gezin, gevestigd in de arbeiderswijk Over ’t Spoor en was los werkman. In de jaren dertig raakte hij werkloos en toen is hij waarschijnlijk in een Amsterdams café in contact gekomen met mensen die hem enthousiast maakten voor de strijd in Spanje. Over zijn motivatie om deel te nemen is nauwelijks iets bekend, want Joop heeft er later weinig over los gelaten. Lid van de communistische partij was hij in ieder geval niet. Hij was ook zomaar verdwenen. In het drukke gezin zullen ze de 21-jarige knaap nauwelijks hebben gemist en Joop zal deelname aan de Spaanse revolutie  als een kans hebben gezien om zich nuttig te maken en wat van de wereld te zien.

Hoe hij in Spanje is terechtgekomen blijft giswerk, maar hij moet in ieder geval eind juli, begin augustus 1937 uit Hilversum zijn vertrokken. Het kan haast niet anders dan dat hij via de gebruikelijke route, langs de wervingscentrale in Parijs, uiteindelijk in Albacete is gearriveerd, waar hij werd geregistreerd met als aankomstdatum 17 augustus 1937. In Albacete zal Joop als net alle vrijwilligers een korte opleiding en instructies hebben gekregen. Uit een andere registratielijst blijkt dat Joop op 12 augustus 1937 (sic!) bij de Internationale Brigades is gearriveerd en dat hij werd ingedeeld bij de XIe brigade. Het is goed mogelijk dat Joop is beland in het Edgar André bataljon, waarvan 83 Nederlanders in augustus 1937 de Hollandse Compagnie vormden. Met deze compagnie zou hij dan zijn ingezet aan het front van Aragón, waar de republikeinen op 24 augustus op acht plaatsen tegelijk een groot offensief tegen de nationalisten inzetten. Lang heeft hij het daar niet uitgehouden, want op voornoemde registratielijst staat ook meteen vermeld dat hij gedeserteerd is en vervolgens gearresteerd.

Wat er aan de hand was, wordt duidelijk uit het verslag dat Komintern-agent Gustav in 1940 heeft gemaakt. Joop zou op 13 november 1937 samen met ‘een hele groep’ zijn opgestapt en zich vervolgens hebben gemeld bij de Nederlandse consul in Barcelona, die hen tijdelijk onderdak verschafte in een pension. Consul Daubanton heeft in een brief aan Buitenlandse Zaken in Den Haag de namen van de vier betreffende mannen genoemd. Hij had Joop en zijn metgezellen, in afwachting van een vrijgeleide naar huis, in dat pension ondergebracht op voorwaarde dat zij zich niet publiekelijk zouden vertonen. Twee van hen waren echter tegen de afspraak in de straat opgegaan, waardoor zij hun schuilplaats hadden verraden. Daarop waren ze opnieuw gearresteerd door het Republikeinse leger.

Wat er vervolgens met hen is gebeurd, wordt onthuld in een verklaring van de Amsterdamse matroos Anthon Bonnee, die berust in het Nationaal Archief in Den Haag. Hij was een van de mannen uit het pension. Het viertal deserteurs is ingezet bij de plaats Teruel, die deel uitmaakte van het Aragón-front, om daar in de winter van ‘37-‘38 loopgraven aan te leggen. Dat werk hebben ze tot uiterlijk 22 februari 1938 gedaan, toen Teruel definitief in handen viel van de nationalisten. Wat nadien met Joop in Spanje is gebeurd blijft in duisternis gehuld. Na thuiskomst heeft hij er niet of nauwelijks iets over losgelaten, behalve dat hij de afscheidsrede van La Pasionara in Barcelona (op 1 november 1938) had bijgewoond. Hij had verwondingen aan zijn borst en pols en vertelde bij gelegenheid eens aan zijn vrouw ‘dat ze hem hard hadden laten werken’. Ze vroeg niet verder, zijn kinderen ook niet. Dat bekend is hoe Joop uiteindelijk is teruggekeerd naar Nederland, is te danken aan een potloodaantekening op de buitenzijde van zijn (flinterdunne) dossier in het Nationaal Archief: ,,Op 5-12-1938 terug”. Het betekent dat hij uit Spanje is teruggekeerd met het laatste konvooi van honderd Nederlandse vrijwilligers, die reisden onder begeleiding van de Nederlandse consul in Nice. De tocht ging vanuit Calella, ten noorden van Barcelona, per trein via Frankrijk en België naar Nederland. Gebalde vuisten tonen op de stations onderweg en De Internationale zingen was verboden. Op het station in Roosendaal kregen Joop en de zijnen te horen dat ze stateloos waren geworden. Het was 5 december 1938. Bij aankomst in Amsterdam hieven de mannen het lied ‘Zie ginds komt de stoomboot uit Spanje’ aan. Pas in januari 1947 mocht Johannes Doornekamp zich weer Nederlands staatsburger noemen.

Na de Tweede Wereldoorlog is Joop opnieuw aan de slag gegaan als losse arbeider in de bouw. Hij trouwde twee keer en kreeg vijf kinderen. Hij overleed op 91-jarige leeftijd in Hilversum.

(Dit is een samenvatting van een uitgebreider artikel "Joop was zomaar verdwenen" over de belevenissen van Joop Doornekamp in de Spaanse Burgeroorlog in het Hilversums Historisch Tijdschrift Eigen Perk, 2014/4, pp. 189-206)