Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Op internet is Rubertus van Dregt te vinden op de “arrivals list” van gevangenen van de falangisten van generaal Franco in de Spaanse burgeroorlog. Op 8 april 1938 wordt hij met enkele honderden “foreign prisoners” / “internationals”, komend uit Zaragoza, binnengebracht in het concentratiekamp van San Pedro de Cardena dicht bij Burgos. Dit kamp was van 1936 tot 1939 in gebruik. Hij staat op de arrivals list genoteerd als nummer 268, beroep “Dependiente”, 27 jaar oud, uit Holanda, Amsterdam.

Het is echter niet zoals men denkt: Rubertus is nooit in de Spaanse burgeroorlog geweest!

Zijn identiteit is “geleend” door de Duitse schrijnwerker en communistische activist Alfred Richter, uiterlijk een dubbelganger van hem. De Duitse schrijver Ernst Schmidt onthult in het boek “Lichter in der Finsternis, Widerstand und Verfolgung in Essen 1933-1945” deze persoonsverwisseling. Schmidt ging in juni 1977 bij Rubertus op bezoek in Wolfheze, waar deze intussen woonde, om zijn kant van het verhaal te horen. Rubertus was in de jaren ’30 actief lid en leider van een vakbond voor bouwvakkers. Toen in 1936 aan Rubertus werd gevraagd om zijn paspoort ten behoeve van een (voor hem onbekende) Duitse antifascist ter beschikking te stellen, heeft hij geen moment geaarzeld.

In december 1933, na de machtsovername in Duitsland door Hitler, emigreerde Alfred Richter op aanwijzing van de partij naar Nederland, Amsterdam, waar de leiding van de Duitse communistische partij ondergronds doorwerkte. Hij werd ingezet als “grensinstructeur” om vanuit Nijmegen illegale antifascistische geschriften naar Noord-Duitsland, Roergebied en het Rijnland te verspreiden en verbindingen te onderhouden. In deze rol heeft hij zo’n 45 reizen vanuit Nederland naar Duitsland gemaakt, ongeveer eens in de maand. Bij omstreeks de helft daarvan gebruikte hij de papieren van Rubertus van Dregt. Hij gaf als beroep op varensgezel of koopman.

Na inwilliging door de partij van zijn verzoek daartoe, vertrok hij op 4 december 1937 uit Amsterdam naar Spanje om deel te nemen aan de burgeroorlog, en werd hij opgenomen in de 11eInternationale Brigade. In maart 1938 onderging hij zijn vuurdoop, waarbij zij het met alleen geweren moesten opnemen tegen Italiaanse tanks. Uit een omsingeling gebroken liep hij met een groepje vijf dagen lang op terugtocht naar de Ebro, maar nog voor de oversteek van de rivier werden ze gevangengenomen door de Franco-soldaten. 

Hoewel hij op weg naar Spanje het paspoort van Rubertus in Parijs had achtergelaten om andere illegalen te helpen, en geen enkel papier meer had, lukte het hem om in het kamp in Spanje weer als de Nederlander Rubertus van Dregt te worden geregisteerd. De 22 andere (echte) Nederlanders in het kamp namen hem in hun groep op. De registratie als Nederlander heeft hem beschermd tegen deporatie naar een Duits concentratiekamp. De Gestapo bezocht regelmatig de Spaanse concentratiekampen en als ze daar Duitsers aantroffen die in de Internationale Brigades hadden gevochten, werden deze onmiddellijk op transport gesteld naar Duitsland. In de groep Nederlanders was nog een Duitser opgenomen, Heinz Hauser, die zich uitgaf voor de Nederlander Willem Foliant die in 1938 was gesneuveld.

De Nederlandse ambassade in Madrid gaf Richter in de herfst van 1942 weer een paspoort op naam van Rubertus af, zodat hij met de hele groep Nederlandse Spanjestrijders uit het kamp naar Curacao kon. Daar veilig aangekomen dacht hij zonder probleem te kunnen opbiechten niet echt Rubertus maar een Duitse vluchteling te zijn. De Nederlanders stopten hem echter in een interneringskamp met vooral Duitse en Nederlandse nazi’s. Daar is hij 4½ jaar geïnterneerd geweest. Pas midden 1947 kwam hij in Essen terug. In 1956 koos hij er voor om in het oosten, in Karl-Marx-Stadt in de DDR te gaan wonen. Tot zover over Alfred Richter.

Hoe ging het verder met de echte Rubertus van Dregt in Amsterdam? Rubertus was in de jaren ’30 een bekende topklasse korfballer, wiens naam wekelijks in de sportverslagen in de kranten was te vinden. Hij speelde bij LUTO. Later bleek dat Alfred Richter in Amsterdam aan de Kostverlorenkade had verbleven, terwijl Rubertus aan de Admiraalsgracht woonde, met alleen een gracht daartussen; ze hebben elkaar echter niet gekend. Pas nadat Nederland door de Duitsers was bezet heeft Rubertus weer een nieuwe pas aangevraagd, omdat hij in het buitenland wilde gaan werken. Hij voelde zich toen namelijk niet meer veilig in Nederland, omdat hij eerder als vakbondsleider een proces had gevoerd tegen een ondernemer die als nazisympathisant bekend stond. Hij is toen in Frankrijk gaan werken, waarbij hij ook met het ondergrondse linkse verzet daar contact hield. 

In het bevolkingsregister van Amsterdam werd hij in juni 1946 als (weer?) vertrokken naar Frankrijk genoteerd. Januari 1948 werd hij weer in Amsterdam ingeschreven (zelfde adres, Admiraalsgracht). In mei 1953 verhuisde hij (volgens het Amsterdamse bevolkingsregister) van Amsterdam naar Wolfheze (gemeente Renkum), Heelsumseweg 58. 

Hij trouwde op 21 mei 1953 te Renkum met Wilhelmina Alida van Houten, geboren op 16 november 1922 te Amsterdam. Blijkbaar heeft hij 7 jaar op de Heelsumseweg gewoond, in een huis dat hij samen met zijn zwager zelf heeft gebouwd. Toen is dat huis verkocht en is hij met zijn vrouw verhuisd naar de Duitsekampweg in Wolfheze, twee kilometer verderop. Zoals al gezegd, woonde Rubertus ook in de jaren ’70 nog in Wolfheze. Hij is in Arnhem overleden op 22 februari 1998. Volgens degenen die indertijd zijn huis hebben gekocht, woont zijn vrouw in 2012 nog steeds op de Duitsekampweg in Wolfheze.