Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Sally Dormits is geboren in een Joods gezin te Rotterdam, maar hij bracht zijn prille jeugd door in het buitenland. Als zijn zus Klaartje ruim anderhalf jaar na hem wordt geboren, menen sommige bronnen dat dat in Sao Paulo (Brazilië) was. Een getuigeverklaring van Klaartjes dochter bij Yad Vashem geeft echter als geboorteplaats Saint Paul in de USA. De verwarring Sao Paulo en Saint Paul is begrijpelijk, temeer daar het gezin op enig moment wel degelijk in Brazilië was. Als Sally zes is, is hij met zijn ouders alweer teruggekeerd van het Braziliaanse avontuur. In de gemeente Den Haag worden zij ingeschreven als komend van Sao Paulo in Brazilië. Hij gaat naar school in Scheveningen.

De Zuid-Amerikaanse connectie blijft bestaan. Op zijn achttiende vertrekt Sally weer tijdelijk naar Zuid-Amerika, maar hij keert na nauwelijks twee jaar weer terug naar Nederland. Later circuleren allerlei geruchten dat hij zich in Brazilië had aangesloten bij een opstandelingenleger. Hij wordt opgeroepen voor militaire dienst en brengt het tot sergeant. Hij trouwt in 1931 met Annette (Nettie) Mary Hartog, dochter van een Joodse vader en een niet-Joodse moeder. Ze hebben samen een zoon die de oorlog overleeft.

In 1936 wordt Sally lid van de communistische partij. Volgens een verklaring bij het NIOD van Van Wijnen (uit 1948) was Dormits actief in de Internationale Rode Hulp. Hij vertrekt op 31 oktober 1937 als vrijwilliger naar Spanje, waar hij wordt ingedeeld bij de XIe brigade. In het boek De Oorlog Begon in Spanje is te lezen dat hij bij de luchtafweerbatterij van de Dimitrov-brigade gediend. Zijn superieuren zien in hem een gedisciplineerde militair, maar er bestaat ook een rapport over hem waarin zijn politieke betrouwbaarheid in twijfel wordt getrokken. Zo wordt hij er van verdacht drie Nederlandse vrijwilligers aangezet te hebben tot desertie. Verder wordt hem aangewreven dat hij tijdens een verlof in Valencia de Nederlandse consul zou hebben bezocht om zijn eigen terugreismogelijkheden naar Nederland te onderzoeken. Anderen beweren dat dit type verdachtmakingen door zelf niet geheel betrouwbare Sovjet-agenten werden opgesteld. Yvonne Scholten noemt de opsteller van het rapport, de vaker op deze site genoemde Gustav, 'een zeer onbetrouwbare bron'. Vrijwel alle Spanjestrijders die om welke reden dan ook contact hadden met de Nederlandse consulaten in Madrid, Valencia en Barcelona zijn te vinden in het Nationaal Archief. Dormits is daar niet bij.

Op 22 februari 1939 is Sally Dormits terug in Nederland. De verhalen over hem zijn talloos, maar moeilijk te verifiëren. Waarschijnlijk is hij sinds de Duitse inval actief geweest om oud-strijders uit Spanje voor het verzet te interesseren. In het najaar van 1940 wordt binnen de CPN een contactcommissie opgericht waar Sally Dormits zitting in heeft.

Dormits benaderde ook Krijn Breur. Die twee hadden elkaar al in Spanje ontmoet. Ook zou hij Joodse verzetsmensen rond de Rotterdamse voetbalclub De Pechvogels in contact hebben gebracht met het communistisch verzet. Volgens een rapport van de Stichting 1940-1945 'typte en stencilde' hij het illegale jeugdblad De Sirene en werkte hij mee aan De Waarheid. Bovendien zorgde hij voor blanco persoonsbewijzen en de juiste stempels daarvoor. Hij richtte al dan niet samen met anderen een verzetsgroep op: de Nederlandse Volksmilitie (NVM). Deze groep wilde gerichte actie ondernemen tegen de bezetter. De acties zijn niet alle even succesvol. Bij een beoogde aanslag op een Duitse militaire transporttrein komt een Nederlandse spoorwegbeambte om het leven. De trein wordt niet geraakt. Als represaille fusilleren de Duitsers vijf Nederlandse gijzelaars. Deze eerste (dodelijke) represaillemaatregel van de bezettende macht maakt diepe indruk in Nederland.

In het voorjaar van 1941 koopt hij een damesfiets. Vrij kort daarna verlaat hij vrouw en kind. De scheiding wordt officieel uitgesproken op 22 februari 1942. De damesfiets verkoopt hij door aan een bevriende Spanjeveteraan, Evert Ruivenkamp. In mei van dat jaar gaat hij samenwonen met Saartje (Selma) van Gigch, inmiddels gescheiden van Spanjestrijder Ies van Bergen.

Op 13 oktober 1942 wordt een opslagplaats van de Duitse Weermacht door brand verwoest. De actie wordt in verband gebracht met Dormits. Een vluchtende man (Ruivenkamp) had een damesrijwiel achtergelaten dat blijkens het serienummer toebehoorde aan Dormits. Hij wordt door de politie echter niet aangetroffen op zijn laatst bekende adres.

Op 15 oktober wordt een politiebericht omgeroepen op de radio. Samuel Zacharias Dormits wordt gezocht in verband met de brandstichting. Twee dagen later doet Dormits een poging om een damestasje te ontvreemden. In het al eerder genoemde rapport van de stichting 1940-1945 wordt de veronderstelling geuit dat het Dormits te doen was om een persoonsbewijs te bemachtigen voor zijn vriendin Saartje van Gigch.

Dormits wordt na een 'volksopstootje' rond de ontvreemde handtas vastgegrepen door omstanders en door een agent van politie opgebracht naar het bureau. Voor hij gefouilleerd kon worden, trok hij een pistool en schoot zichzelf door het hoofd. Hij werd zwaargewond naar een ziekenhuis gebracht waar hij kort na aankomst overleed.

Met enige moeite vond de politie de verblijfplaats van Dormits. Op dat adres trof de politie en de inmiddels gealarmeerde Sicherheitsdienst een veelheid aan belastend materiaal aan, o.a. springstoffen, chemicaliën en stapels illegale bladen. Bovendien werd een lijst gevonden met gecodeerde namen. Deze code bleek voor de Sicherheitsdienst gemakkelijk te kraken en leverde bijna honderd namen op van leden van de mede door Dormits opgerichte Nederlandse Volksmilitie.

Ook bleek Saartje van Gigch op het adres van Dormits te wonen. Deze wist nog een flink aantal illegalen te waarschuwen voordat zij zelf werd gearresteerd. Krijn Breur die deel uit maakte van de groep van Dormits heeft direct nadat hij van de arrestatie hoorde, Sally's zoon Maurits (meestal Tom genoemd) opgepikt en hem onderduik in zijn eigen huis verschaft. Daar was ook al Toms moeder Nettie ondergedoken. In het Yad Vashem-boek wordt zij Rosalie genoemd.

De door Dormits opgestelde lijst van verzetsmensen is aanleiding voor honderden arrestaties. Slecht enkelen worden na hun arrestatie weer vrijgelaten. Bij 21 van hen werd de doodstraf voltrokken. De meesten werden mishandeld, gemarteld en naar concentratiekampen gebracht waar velen de dood vonden. Tot de slachtoffers behoorde ook Dormits' medestrijder uit Spanje Krijn Breur. In 1983 schrijft Krijns dochter Dunya nog in het boek over haar moeder, dat zij niet weet waarom haar ouders zijn gearresteerd. Zij vermoedde dat er verraad in het spel was.

Krijn Breur werd op 2 februari 1943 door de Duitsers gefusilleerd,

Annet (Nettie) Dormits-Hartog werd op 27 augustus 1943 in Auschwitz vermoord.

Saartje van Gigch werd op 9 juli 1943 in Sobibor vermoord.

De vrouw van Krijn Breur, Aat, overleefde Ravensbrück.