Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Jacobus Johannes van Scherpenzeel werd geboren in Dordrecht op 22 juni 1898. Koos was het oudste kind uit het op 24 september 1897 te Gorinchem gesloten huwelijk van vrachtschip- en sleepbootkapitein Nicolaas Dirk van Scherpenzeel en Elizabeth Jacoba de Wagenaar. Na het overlijden van Elizabeth in augustus 1903 trouwde Nicolaas op 31 december 1903 te Dordrecht met haar jongere zuster Wilhelmina. Nicolaas en Wilhelmina kregen samen nog elf kinderen.
Koos werd geboren in de Nieuwkerkstraat. Daarna woonde hij bij zijn ouders aan boord, hun schip had een vaste ligplaats in de Wijnhaven nabij de Kerksteiger. In het drukke en immer groeiende gezin van zijn vader en stiefmoeder/tante ging Koos al jong zijn eigen weg, ook al trad hij voor korte tijd in de voetsporen van zijn vader door voor een beroep als varensgezel te kiezen. Daarnaast was hij enige tijd als arbeider werkzaam. In 1918 had Koos een (post-)adres aan de Nieuwbrug, maar vervolgens stond hij toch weer even als woonachtig aan de Kerksteiger geregistreerd. Medio 1920 vertrok Van Scherpenzeel uit Dordrecht, wellicht omdat hij met justitie in aanraking was gekomen.
Het Dordtse kantongerecht veroordeelde Koos in juni, wegens "het op straat eenig rumoer maken" tot vijf dagen hechtenis. Deze straf zat hij een half jaar later, tussen 28 november en 3 december 1920, uit in de Bredase koepelgevangenis. Na het vertrek uit zijn geboortestad leidde Koos een zwervend bestaan. In augustus 1920 stond hij geregistreerd als woonachtig in het tot de gemeente Apeldoorn behorende dorp Beekbergen, maar daadwerkelijk daar gewoond heeft Koos waarschijnlijk niet. In september liet hij zich inschrijven in Rotterdam, met als adres het pand van het Leger des Heils aan de Schiedamsedijk. In de paar jaar die volgden was Koos als "los werkman" werkzaam en had hij een aantal wisselende adressen in de Maasstad. Begin 1924 woonde hij enige tijd in bij zijn zus Maria en haar man in de Tweeboschstraat aldaar.
Koos had een relatie met de Duitse dienstbode Katherine Bahn (Koblenz, 30 januari 1901 – Rotterdam, 19 december 1923). Katherine was zwanger toen zij, afkomstig uit Keulen, in november 1922 in Rotterdam kwam wonen. Op 25 maart 1923 werd haar dochter Catharina geboren. Nog datzelfde jaar overleed Katherine echter op slechts 22-jarige leeftijd. Hierna ging Koos samen met de kleine Catherina inwonen bij zijn zus Maria. Alhoewel Koos en Katherine niet waren getrouwd werd Catharina op 11 februari 1924 toch door Koos erkend en droeg ze sindsdien zijn achternaam. Na het overlijden van zijn partner zorgde Koos aanvankelijk voor Catherina en droeg hij geregeld bij in de kosten van haar verzorging. Maar vanaf oktober 1924 verzaakte Koos zijn vaderlijke plichten, de Rotterdamse voogdijraad deed namelijk begin 1925 het verzoek hem uit de voogdij te ontzetten. De arrondissementsrechtbank Rotterdam besloot op 26 juni 1925 gehoor te geven aan dat rekest.
In de periode dat hem de voogdij over zijn dochter werd ontnomen verliet Koos Rotterdam. Hij zou, aldus het bevolkingsregister, in oktober 1925 naar Amerika zijn vertrokken en pas in mei 1935 weer zijn teruggekeerd. Jarenlang vernam niemand meer iets van hem. Maar in de Rotterdamse bevolkingsadministratie werd genoteerd dat Koos in mei 1933 in het Drentse Norg zou zijn geweest. Mogelijk zat hij gedetineerd in een van de strafinrichtingen in die gemeente.

Koos Scherpenzeel vertrok op 22 december 1936 naar Spanje, in gezelschap van Bertus Janssen en Antonie Duitemeijer, alle drie uit Rotterdam. Dat althans verklaart Duitemijer als hij in maart 1938 gehoord wordt door de Nederlandse consul in Parijs.

Scherpenzeel, die volgens Duitemeijer lid der Communistische Partij in Holland was, heeft hen meegenomen naar het kantoor van de Fransche Internationale Roode Hulp, momenteel genaamd 'Secours Populaire de France.

Via Perpignan en Figueras komen zij aan in Albacete, het hoofdkwartier van de Internationale Brigade. Uit een politierapport uit mei 1938 blijkt dat Koos sinds juni 1937 af en toe schreef aan familie in Nederland, hij liet onder meer weten dat hij in januari 1938 (weer) naar het front zou vertrekken. Koos moet ook gewond zijn geraakt. Waarschijnlijk werd hij verpleegd in het ziekenhuis van Múrcia, een stad zo'n 150 kilometer ten zuidoosten van Albacete.

In maart 1938 was "John" van Scherpenzeel werkzaam bij het Auto Parc in Albacete, de centrale garage van de Internationale Brigades. Maar enkele maanden hierna moet hij andermaal naar het front zijn gegaan. Koos' naam komt namelijk voor op een monument te ere van een Brits bataljon (het 15de) van de Internationale Brigades. Dit monument werd onthuld in mei 2005, twee jaar later werd het vernield en ontsierd door fascistische graffiti.
Tussen tientallen namen wordt ook "J.E. Sherpenzeel" uit Rotterdam genoemd. Dit monument herdenkt de slachtoffers van de strijd om Hill 705 en omgeving, "They died fighting for the liberty of Spain". Deze gevechten waren onderdeel van de Slag om de Ebro (juli-november 1938), de grootste en langste slag in de Spaanse Burgeroorlog. Vooral eind juli – begin augustus werd er hevig gevochten in de Serra de Pàndols-Cavalls, een hoge bergketen ten (zuid-)westen van de Catalaanse stad Tarragona. Op 31 juli 1938 werd Koos van Scherpenzeel "killed in action" op Hill 481, een heuvel een paar kilometer noordelijker, meer richting het dorp Gandesa.

zie ook: https://www.regionaalarchiefdordrecht.nl/biografisch-woordenboek/jacobus...