Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

De vader van Ies van Bergen, Simon Isaäc was groenten- en fruithandelaar in Weesp. Simon Isaäc van Bergen, getrouwd met Eva Denneboom, gaf hun in 1906 geboren zoon de namen Isaäc Simon mee. Ze noemden hem Ies. Ies groeide op in een gezin met zeven kinderen. Slechts één daarvan heeft de Tweede Wereldoorlog overleefd. Ies' ouders werden beiden op dezelfde dag, 4 juni 1943, vermoord in Sobibor.

Ies was opgeleid tot bakker. Waarschijnlijk was hij al sinds 1931 lid van de Communistische Partij. Bij het uitbreken van de Spaanse burgeroorlog wilde hij zijn bijdrage leveren aan de strijd tegen het fascisme. Hij is op 27 december 1936 via Parijs naar Spanje vertrokken. Hij kwam aan in Figueras, kreeg een uniform in Albacete en volgde een militaire training in Murcia. Hij werd ingedeeld bij het bataljon Thälmann van de Internationale Brigade. In februari 1937 onderging hij zijn vuurdoop in de slag bij de Jarama. Daar werd hij op 27 febrauri door één of meer mitrailleurkogels getroffen in de linkerarm. 

Vóór de slag bij de Jarama in februari 1937 bestond het idee om gewonde vrijwilligers medische hulp te bieden voornamelijk op papier. Juist in die periode kwam er een einde aan de planvorming en werd voor het eerst de Centrale Sanitaire Internationale in praktijk gebracht. Gewonden van de Internationale Brigades konden nu door 'eigen' mensen worden behandeld, geopereerd en verpleegd. Vóór die tijd werden de gewonden naar gewone ziekenhuizen gebracht. Het wantrouwen daartegen was groot. Een Nederlandse Spanjestrijder, Jan van Eijk, vermoedde dat bij die reguliere ziekenhuizen ook wel fascistische dokters zaten. 'Ze wilden mijn arm afzetten'. En dan verwijst hij naar Ies van Bergen. 'Nee, hoe heette die andere, die met Noortje Diamant getrouwd is? Die hebben ze zijn arm afgezet, maar dat was niet nodig geweest.' Is Ies van Bergen door nonchalante of zelfs kwaadwillende artsen verkeerd behandeld? Een foto van Ies op het Joods Digitaal Document doet anders vermoeden. We zien Ies met onbloot bovenlijf in de zon. Zijn schouder en wat rest van zijn linkerarm, geamputeerd net boven de elleboog, wordt gemasseerd door een verpleegster. Bij de foto is duidelijk het stempel te herkennen van de Centrale Sanitaire Internationale.

De gevechten bij de Jarama zijn de enige die Ies van Bergen heeft meegemaakt. De slag bij die rivier had als inzet de toegang tot de weg Valencia-Madrid. De gevechten die drie weken duurden, eisten aan beide zijden veel slachtoffers. Volgens de rapporten kreeg Ies een 'balle dans les bras', een kogel in zijn arm. Als er niet meteen penicilline beschikbaar was, kon het nodig zijn - door het optreden van gangreen - dat de gehele arm moest worden geamputeerd. Dat laatste overkwam Ies van Bergen.

Door het verlies van zijn linkerarm werd hij afgekeurd voor frontdienst. Tot het einde van de burgeroorlog werd hij gestationeerd in Barcelona. Daar werkte hij bij de postverwerking als censor.

Na terugkomst in Nederland scheidde hij van zijn vrouw, Saartje van Gigch. Hij was met haar sinds 1930 getrouwd. Zijn ex, Saartje, ging later samenwonen met Sally Dormits, ook een prominent Spanjeganger. Dat Sally en Ies elkaar kenden is waarschijnlijk, maar bevestiging daarvan hebben we niet gevonden. Saartje (roepnaam Selma) heeft de Tweede Wereldoorlog niet overleefd. Volgens de SD behoorde zij tot 'een door joden geleide zuiver communistische organisatie'. Zij werd op 9 juli 1943 vermoord in Sobibor.

Na zijn terugkeer uit Spanje, eind 1938, probeerde Ies van Bergen een gewoon leven te leiden. Dat was niet gemakkelijk als alleenstaand ouder met zijn dochtertje die hem na zijn scheiding was toegewezen. In 1939 was hij actief bij het organiseren van een vakantiekamp voor kinderen van oud-Spanjestrijders op de Spandershorst in Hilversum. Van dat kamp bestaan filmfragmenten waarop Ies te zien is. Ook Noortje Diamant, zijn 'verloofde' op dat moment komt voor in deze film.

Hij hertrouwde - na de Duitse inval - op 21 augustus 1940 met Noortje Diamant, die hij in Spanje als verpleegster had leren kennen. Noortje nam Ies' dochter Chaja liefdevol op alsof het haar eigen dochter was.

Ies sloot zich aan bij het verzet en werd medewerker van de toen illegale krant De Waarheid. Het Cadsu-dossier berustend bij het Nationaal Archief vermeldt dat hij actief was in de groep van Jan van Gilse. (Jan Hendrik van Gilse, zoon van de componist Jan van Gilse, was zelf ook oud-Spanjestrijder.)

In augustus 1941 werd Ies in Amsterdam gearresteerd. Een paar maanden daarna, in november 1941, werd zijn zoon Ed geboren. Noortje Diamant stond er alleen voor om twee kinderen op te voeden.Tot eind december heeft Ies in Amsterdam vastgezeten. De omstandigheden waaronder en de reden waarom hij werd gearresteerd zijn onduidelijk. Wellicht was het voldoende om vast te stellen dat hij in Spanje was geweest en lid was van de communistische partij. Op 21 december werd hij naar kamp Amersfoort gebracht. Daar heeft hij gezeten tot 24 februari 1942.

In de periode van eind 1941 tot maart 1943 zijn vanuit dit kamp 464 gevangenen doorgestuurd naar Buchenwald. Ies was daar één van.

Enkele woorden van Ies zijn bewaard gebleven in een beperkt aantal briefkaarten die hij vanuit Buchenwald mocht sturen. Die moesten in het Duits worden gesteld om het de censor mogelijk te maken te beoordelen of de kaart al dan niet doorgestuurd zou mogen worden. Omdat Ies zelf censor was geweest, mogen we aannemen dat hij zich sterk bewust was van wat hij wel en wat hij niet mocht schrijven. De kaarten zijn vooral persoonlijk van aard, tonen hoeveel hij naar Noortje, Chaja en Ed verlangde en vertellen angstwekkend weinig van het leven in Buchenwald.

Op 17 oktober 1942 werd hij vanuit Buchenwald op transport gesteld naar Auschwitz. Als niet precies bekend was wanneer het slachtoffer was gedood, werd als sterfdatum opgegeven de laatste dag van de maand waarin hij mogelijk nog in leven zou kunnen zijn geweest. Voor Isaäc Simon van Bergen is daarvoor 31 maart 1944 bepaald. Geen graf, geen precieze sterfdatum. Met miljoenen anderen verdwenen in Oost-Europa.