Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Voordat Luuk van der Gragt eind 1936 als één der eerste Nederlandse vrijwilligers naar Spanje ging, woonde hij als oudste en ongetrouwde zoon bij zijn moeder in de Amsterdamse buurt “De Pijp”. Daar was hij, onder de rook van de Heinekenbrouwerij, opgegroeid. In 1928 was hij lid geworden van de Communistische partij, toen nog de CPH (Communistische Partij Holland).

Op 27 juni 1938 wordt Luuk van der Gragt ontboden op het hoofdbureau van politie te Amsterdam om aldaar te horen te krijgen dat hem de Nederlandse nationaliteit is ontnomen. Van der Gragt verklaart dat hij er 'niets aan toe te voegen heeft". In eerdere verhoren heeft hij verteld dat hij nooit in Spanje was geweest. Helaas beschikte de Amsterdamse politie over verschillende getuigenissen van teruggekeerde Spanjestrijders die verklaren Van der Gragt wel degelijk in soldatenuniform in Albacete ontmoet te hebben. Enkelen menen ook dat hij in goed contact stond met politiek commissaris de Winter (schuilnaam van Albert Potze). In het verhoor van februari 1938 was Van der Gragt gefouilleerd maar er was op hem niets gevonden dat kon wijzen op 'ronselen voor Spanje'. Bij die gelegenheid vertelde hij wel dat hij in Frankrijk was geweest en daar zijn paspoort was kwijt geraakt,  "mogelijk ontstolen". " Ik ben bestuurslid van de Afdeeling Zuid van de Werkloozenvereeniging 'Eendracht maakt macht' ( ...) Ofschoon ik vroeger lid was van de Communistische Partij laat ik mij de laatste jaren niet meer in met een of andere politieke partij. (...) Zoals gezegd ontken ik in dienst van de Regeering van Spanje, welke ook, te zijn geweest."

De meest pertinente verklaring over Van der Gragt wordt afgelegd door Albertus Geijssen. Hij meent dat Van der Gragt min of meer de rechterhand was van politiek commissaris Zuidema (schuilnaam van Janrik van Gilse die in de zomer van 1937 Potze verving). Geijssen zegt dat hij Van der Gragt meer dan eens ontmoet heeft in het soldatencafe "Mercantile" in Albacete waar ze samen biljartten. Volgens Geijssen heeft hij Van der Gragt het laatst ontmoet in september 1937 en deze zou toen op het punt hebben gestaan om naar Nederland terug te gaan voor een operatie. In het archief van de Internationale Brigaden bevindt zich een dokument betreffende "Van de Grant" 'repatriado'. De datum is 14 september 1937, de vermelde leeftijd 36.

In de Tweede Wereldoorlog moet Luuk van der Gragt aan het verzet tegen de Duitse bezetter hebben deelgenomen. Hij was politiek actief voor de CPN. In ieder geval zat hij begin 1942 ondergedoken bij zijn vriendin Hiske Smit in de Overamstelstraat. In 1936 had hij haar al opgegeven als zijn contactpersoon in Nederland. Ze werden alle twee in de nacht van 9 op 10 juni van hun bed gelicht door de Amsterdamse politie en overgebracht naar het Amsterdamse hoofdbureau op de Elandsgracht. 

Uit het dagrapport van het hoofdbureau van 10 juni 1942 16.uur:

“De hier in bewaring zijnde verdachten L .H. v. d. Gragt en H. Smit worden door de aps. Wolfswinkel en Dierikse afgehaald en overgebracht naar bur: S.D. Euterpestraat.”

(aps. = agenten van politie  –  S.D. = Sicherheitsdienst, de politieafdeling van de SS  -Euterpestraat was zo’n beladen naam geworden dat de straat na  WOII werd vernoemd naar de verzetsheld Gerrit van der Veen - het bureau werd weer een school: de Gerrit van der Veen School)

Hierna zat Luuk van der Gragt opgesloten in SS-kamp Amersfoort. Op 30 oktober 1942 kwam hij aan in het concentratiekamp Neuengamme en kreeg het kampnummer 11933. Een half jaar later zou hij in dit kamp, waarschijnlijk onder erbarmelijke omstandigheden, het leven laten. Zoals vaak, bijna standaard, werd vermeld:

“Todesursache: Versagen von Herz und Kreislauf bei Magen und Darmkatarrh.” ( Doodsoorzaak: Hart- en bloedsomloopfalen bij de maag en darmslijmvliesontsteking)

Hoe het na haar arrestatie verder liep met Hiske Smit is niet bekend maar ze overleefde wel de oorlog.