Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Van de vroege jeugd en familieomstandigheden van de jonge Jan weten we vooralsnog niet veel. Hij werd in de eerste Wereldoorlog geboren in Duitsland. Hij werd daar, in tegenstelling tot zijn vader, geregistreerd als Huismann, dus met twee nn-en op het eind, en zo werd hij dus later in Nederland vaak ook geregistreerd. Hij woonde in de jaren dertig in Leiden, waar zijn moeder vandaan kwam en werkte daar als fabrieksarbeider en slotenmaker. Zijn vader, Willem Huisman was politiek actief en werd gezien als een belangrijk lid van de Revolutionair Socialistische Arbeiders Partij (RSAP) geleid door de vroegere Kominternafgevaardigde Henk Sneevliet. De CPN, die de Stalinistische koers volgde, beschouwde de RSAP als een Trotskistische partij, dus hun aartsvijand binnen de linkse beweging. Toch reisde zoon Jan af naar Spanje om zich aan te sluiten bij de onder Stalinistische invloed staande Internationale Brigades. 

In april 1937 komt Jan Huisman aan in Spanje en wordt opgenomen in het Thälmann Bataljon van de XIde Brigade. In één van de eerste dagen van het Republikeinse Brunete-offensief raakt hij gewond en wordt met een kogel door zijn heup en een oorinfectie opgenomen in het hospitaal. Na vier weken als ambulant patiënt wordt hij weer voor frontdienst geschikt geacht. In 1938 maakt Jan deel uit van een tankeenheid. Aan welke gevechten hij dan deelneemt is niet bekend, wel dat hij eind 1938 weer in een hospitaal is opgenomen. Deze keer in het havenstadje Denia aan de Costa Blanca. Op 25 oktober van dat jaar trouwt hij in het in de buurt van Denia gelegen dorp Ondaro met de 20-jarige Maria Milagros Perez. 

In deze maand oktober worden de Internationale Brigades opgeheven en op 8 november komt hij in afwachting van zijn repatriëring met enige andere internationale vrijwilligers aan een in ziekenhuis in het noordelijke Catalonië.Op 20 december arriveert in Roosendaal uit België een trein met zeven gewonde Nederlandse vrijwilligers. Eén van hen is Jan Huisman. Onder begeleiding van de marechaussee keert hij de volgende dag na één jaar en acht maanden terug in Leiden.

Zijn jonge vrouw Maria weet hem achterna te reizen. In december 1938 is zij in Marseille aangekomen. Maria heeft wel erg veel geluk, doorzettingsvermogen en/of charme. Ze is Spaanse en haar man Jan heeft de Nederlandse nationaliteit vanwege vreemde krijgsdienst al verloren. Toch weet ze de plaatselijke Nederlandse consul zo ver te krijgen dat deze haar met een door hem afgegeven vrijgeleide in de gelegenheid stelt door te reizen naar Parijs. Het Nederlandse Consulaat-Generaal aldaar ziet zich gedwongen om, na overleg met Den Haag, mee te gaan in de beslissing van Marseille. Naast haar vrijgeleide ontvangt ze van de Parijse consul nu spoorbiljetten voor Roosendaal en Leiden en 50 Franse francs voor onderweg. Maria komt enige weken na Jan aan in Leiden. 

In de marge van het betreffende dossier in het archief van Buitenlandse Zaken staat geschreven: 

“Het moet betreurd worden, dat Marseille begonnen is, deze niet-Nederlandse te repatriëren, nu kon Parijs niet anders.”

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken probeert nog via de gemeente Leiden de gemaakte kosten terug te vorderen. Uit het antwoord van de Burgemeester van Leiden

op 8 maart 1939:

     “Huisman, die evenals zijn vrouw, onbemiddeld is, is werkloos en geniet een ondersteuning van f  9.35 per week. Naar mijn meening kan Huisman noch zijn echtgenoote in staat worden geacht het aan laatstgenoemde door de Consulaire ambtenaren te Marseille en Parijs voorgeschoten bedrag ad f  29.60 terug te betalen.“

Helaas, na al deze romantiek in de Spaanse Burgeroorlog hield het huwelijk ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog geen stand. Na de Duitse inval in de Sovjet-Unie op 22 juni 1941 (de zgn. Operatie Barbarossa) werden honderden communisten en andere links-revolutionairen gearresteerd. In Den Haag, Delft en Leiden waren dat er op 23, 24, 25 en en 26 juni minstens 63. Jan werd, door gebruikmaking van dossiers van het Nederlandse Ministerie van Justitie samen met een andere ex-Spanjestrijder, Denijs van Roijen op 25 juni 1941 op last van de Duitse bezetter door de Nederlandse politieopgepakt. Oud-Spanjestrijders hadden de speciale belangstelling van de Duitse autoriteiten omdat ze naast hun links-politieke opvatting praktische oorlogservaring hadden opgedaan. In een brief van de Leidse commissaris van politie aan de Höhere SS- und Polizeiführer Nord-West vermelde hij dat de communisten Huisman en van Roijen ‘... in Spanien an kommunistische Seite gekämpft haben’.

Via de strafgevangenis Scheveningen en kamp Schoorl kwam Jan Huisman in het kamp Amersfoort terecht onder kampnummer 735. In juli 1942 werd hij op transport gesteld naar het concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg. Daar kwam hij aan op 19 juni 1942, kreeg kampnummer 7694 en werd tewerkgesteld als timmerman. Hij verbleef daar bijna drie jaar onder erbarmelijke omstandigheden. In totaal werden uiteindelijk 51 van de in deze junidagen gearresteerden uit Den Haag en omgeving, allen CPNers, naar Neuengamme afgevoerd. Slechts twee van hen overleefden de oorlog. Jan Huismann was één van de twee.  

Na de Tweede Wereldoorlog verhuisde Jan Huismann naar Amsterdam en werkte daar als kelner. Hij woonde samen met Johanna van der Tuin in Amsterdam-Zuid, trouwde drie jaar later met haar in Leiden en verdiende toen de kost als timmerman. Maar door het Ministerie van Binnenlandse Zaken werd hij noch steeds gemonitord. In een antecedentenonderzoek van Oud-Spanjestrijders uit begin 1954 werd vermeld dat Jan Huismann lid was van de CPN en de aan de CPN gelieerde vakbond EVC (Eenheids Vakcentrale) en dat zijn vrouw stamde uit een communistische familie.  

In 1958 verhuisden ze naar Hengelo waar een zoon geboren werd en waar Jan Huismann later overleed.