Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Van de ene op de andere dag wordt Gerzon Kreveld in juli 1936 oorlogscorrespondent van het sociaaldemocratisch dagblad Het Volk. Werkloos geworden in de crisistijd, is de Amsterdamse gymnastiekonderwijzer zijn geluk gaan zoeken in Spanje en hij zit in Madrid als de Burgeroorlog uitbreekt. Hij schrijft een goed geïnformeerd stuk en stuurt dat op naar de krant die hij van huis uit kent. ‘Een Hollander ooggetuige van de strijd in Spanje’ kopt Het Volk op 25 juli 1936. ‘Van onzen correspondent’. Kreveld is plotsklaps een collega van Ernest Hemingway, Antoine de Saint-Exupéry, Arthur Koestler en George Orwell. Maar aan hen heeft hij nooit een woord besteed. De gewone man en vrouw aan het front interesseren hem meer, en hij deinst er niet voor terug om in de loopgraven te stappen om die te ontmoeten.

Gerzon Kreveld werd in 1907 geboren in hartje Amsterdam als zoon van een diamantslijper. Veel Joodse diamantbewerkers waren in die tijd aanhangers van de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij (SDAP) en lid van de vakbond ANDB. Na de middelbare school (MULO) liftte Gerzon met twee vrienden naar Spanje, het avontuur achterna. Ze deden acrobatische kunstjes op marktpleinen, verdienden een paar peseta’s en sliepen in schuren of onder bruggen. Gerzon was goed in gymnastiek. Bij de Olympische Spelen in 1928 nam hij deel aan de demonstraties voorafgaand aan het turntoernooi, waarvoor vijf Nederlanders in het strijdperk traden. Hij deed mee aan de jaarlijkse ‘Steenwedstrijden’ in de Turnhal aan de Marnixstraat – zo geheten omdat de naam van de winnaar in een gedenksteen werd gekerfd – en vervulde bestuursfuncties in allerlei Amsterdamse turnverenigingen. In 1929 haalde hij de acte M.O Lichamelijke Oefening. Hij kreeg een officiële aanstelling als gymnastiekonderwijzer en was verbonden aan verschillende Amsterdamse lagere scholen. Waarschijnlijk is hij in de loop van 1934 zijn baan kwijtgeraakt en naar Spanje vertrokken om daar werk te zoeken. Of dat meteen lukte, weten we niet, maar zeker is dat Gerzon Kreveld in 1936 journalist wordt. 

Madrid is vanaf oktober 1936 tot het einde van de oorlog een door Franco-troepen belegerde stad. Net als alle andere buitenlandse journalisten is Kreveld embedded in het Republikeinse Leger en staat hij onder bescherming van de Raad van Verdediging van Madrid. Hij moet al zijn stukken in het Spaans vertalen om ze langs de censuur te krijgen. De situatie in Madrid is ellendig. De milicianos die de stad moeten verdedigen hebben nauwelijks wapens of weten die niet te hanteren, de bevolking hongert en is slachtoffer van bombardementen. Het is voor journalisten mogelijk de stad onder begeleiding tijdelijk te verlaten, ook Kreveld doet dat. Zijn standplaats blijft Madrid, waar hij  een kamer heeft in de Calle Marqués de Riscal in het centrum. Zijn stukken belt hij door vanuit de Telefónica. Vanaf 1937 kan hij gebruik maken van de telex, die dan net is uitgevonden. 

Zijn eerste artikel in Het Volk (25 juli ’36) past nog helemaal bij zijn oude vak, de gymnastiek. Hij heeft gebeld met de Hollandse sporters, die naar Barcelona zijn gekomen om deel te nemen aan de Arbeiders Olympiade. Die wordt door het uitbreken van de oorlog afgelast, dus ze kunnen meteen rechtsomkeert maken. Krevelds stukken verschijnen steeds op de voorpagina, met het vervolg verderop in de krant. In augustus trekt hij met ‘een brood, een blikje sardines, een hardgekookt ei en 100 geweerkogels’ naar het front in het Guadarrama-gebergte boven Madrid. Hij vergeet hier nog zijn camera te vermelden, Kreveld en zijn fototoestel zijn onafscheidelijk; of de beelden in het fotokatern van Het Volk ook van zijn hand zijn, is niet met zekerheid vast te stellen. Hij schrijft onderhoudend en vol betrokkenheid en heeft geen enkele neiging zichzelf op de borst te kloppen of aan te schurken tegen de buitenlandse beroemdheden die hetzelfde vak uitoefenen als hij. Wel schrijft hij in de ik-vorm, een journalistieke noviteit die uit de Burgeroorlog stamt. Maar Het Volk publiceert zijn stukken en wellicht ook foto’s anoniem, onder de vermelding ‘van onzen correspondent’. Soms reist nog een andere correspondent door Spanje, H.W. Sandberg. Die wordt aangeduid als ‘bijzondere correspondent’.

Op 18 augustus ziet Kreveld met eigen ogen hoe de dichter Federico García Lorca in Granada door de straten gesleurd wordt, op weg naar zijn gewelddadige dood door Franco’s milities. Dit is de enige ervaring uit de Burgeroorlog waarover hij later aan zijn kinderen zal vertellen. Geregeld zit hij in de vuurlinie en fluiten de kogels om zijn oren of krijgt hij te maken met een bombardement: ‘zonder overdrijving: het bloed liep in de trottoir-goten [aan de Puerta del Sol in Madrid]. Zoiets vreselijks heb ik mijn leven nog niet beleefd…alles wat ik aan het front beleefde…zelfs de aanvallen van de Moren, die met de bajonet moesten worden opgevangen, waren niet zo verschrikkelijk als dit.’(5 december ’36). 

In november ’36 arriveren Interbrigadisten in Madrid, goed gewapend en in uniform (‘bruine lumberjack, met bruine broek en wollen mutsen’). Kreveld ziet kansen: de buitenlanders leren de Spanjaarden discipline en de stemming verbetert. Tenminste twee van die Interbrigadisten, Theo Wiering en Gerrit Schuring, denken daar heel anders over. Ze willen weg uit de Brigades omdat ze daar, zoals ze officieel verklaren, tegen hun wil in beland zijn. Kreveld brengt ze in contact met het Nederlandse Gezantschap ‘waarvan wij dachten dat het zich reeds lang niet meer in Madrid bevond.’ De consul helpt ze terug naar Nederland. Een vermelding in de kaartenbakken van de ook in Madrid alom tegenwoordige Komintern wijst erop dat Kreveld veel meer Hollanders geholpen heeft dan deze twee  mannen - deserteurs in de ogen van diezelfde Komintern.

Begin 1937 neemt Kreveld een time-out, misschien geknakt door de afschuwelijke bombardementen op Madrid. Hij geeft lezingen over Spanje in Amsterdam en trouwt op 13 januari met Schoontje (Lily) van Embden. Op 7 mei 1937 mei bedankt het stel in een advertentie ‘wegens onverwacht vertrek naar het buitenland’ voor de blijken van belangstelling tijdens hun huwelijk ondervonden. Blijkbaar gaan ze samen terug naar Spanje. De berichtgeving over de burgeroorlog in Het Volk en ook in andere Nederlandse kranten neemt in frequentie af, het nieuwe is er vanaf. In de loop van 1938 komt Kreveld, na een tussenstop in Parijs (waarvan de duur niet vast te stellen is) terug naar Nederland. Hij blijft lezingen geven en fondsen werven voor hulp aan Spanje. 

Tijdens de bezetting kan en wil Kreveld niet langer werken bij het gelijkgeschakelde Volk. Hij vat zijn baan als gymnastiekonderwijzer op Joodse scholen weer op, totdat hij in maart 1941 ontslagen wordt. Ook vinden we in diverse kranten tot 1941 advertenties waarin hij zich aanbiedt als leraar Spaans aan huis. Op 8 mei 1942 geeft het echtpaar Kreveld-van Embden, wonend aan de Eendrachtstraat (in Amsterdam-Zuid), met blijdschap kennis van de geboorte van hun zoon Jo (Joop). Daarna volgen drie jaren onderduik. De gezinsleden overleven ieder afzonderlijk de bezetting, maar het gezinsverband blijkt na de oorlog gesneuveld te zijn. 

Gerzon gaat weer werken voor zijn krant, die nu Het Vrije Volk heet. Ook publiceert hij een paar stukken in het Nieuw Israelietisch Weekblad, onder meer over de Joden in Spanje, die er relatief goed vanaf gekomen zijn. Hij schrijft dit vanuit Barcelona (NIW 1 maart 1946). Ook voor Het Vrije Volk gaat hij op reis, zelfs naar Duitsland. Op 7 juni 1947 bericht hij over de hongerende en aan lager wal geraakte Duitse bevolking. Geen spoor van wrok of leedvermaak is te bekennen. Kreveld wordt overal op afgestuurd. Een familie-anekdote verhaalt over zijn excursie met een duikteam in het IJ. Na thuiskomst belt Kreveld met dichtgeknepen neus zijn hoofdredacteur Klaas Voskuil ‘Ja hallo ik zit op de bodem van het IJ, en zie hier ….’enzovoort enzovoort.

Bij de Arbeiderspers werkt ook Francine Lieftink als archiviste/bibliothecaresse. Gerzon verliest zijn hart aan haar. Als zijn enige broer Jonas hem vraagt naar Australië te komen om de door de Holocaust zeer gehavende familie Kreveld in dit nieuwe werelddeel weer te versterken, gaat Gerzon poolshoogte nemen. Jonas biedt hem een baan aan in zijn zojuist opgerichte plastic regenjassenfirma Plastion. Gerzon, niet bepaald een zakenman, zegt ja, Francine Lieftink volgt hem in 1952 down under en neemt haar dochter Ankie mee. Het Vrije Volk heeft nu enige tijd een ‘correspondent in Melbourne’ en later in Sydney. Gelukkige jaren volgen, Francine en Gerzon krijgen samen nog twee kinderen en ook Ankie beschouwt hem als haar eigen vader. Zij omschrijft hem als een extraverte familieman, altijd vol geintjes en gebbetjes, liedjes en versjes. In huis had hij twee linkerhanden (‘Daar komt Gerzon Kreveld met drie borden soep. Niet in zijn hand maar als vlek in zijn broek’), maar in woord en geschrift was hij zeer talentvol. Alleen over de twee oorlogen die hij moest doormaken zweeg hij - in alle vijf talen die hij kende.