Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

In de maanden voordat Joop Oomkens naar Spanje vertrok zat hij zonder werk. Hij vertelt later de Nederlandse consul  in Parijs dat hij onder andere tewerkgesteld was in een kamp in het Gooi. Zijn officiële beroep was automonteur. Uit een verklaring van 1996 blijkt dat hij waarschijnlijk al communist was. Hij zou lid geweest zijn van de (communistisch georiënteerde) Internationale Rode Hulp en van de Vereniging van Vrienden van de Sovjet-Unie.

Eind oktober 1937 is Oomkens naar Parijs vertrokken, waarschijnlijk samen met Cornelis Sohier. Naar eigen zeggen op eigen initiatief en met eigen geld. In het verslag van de consul van Bordeaux staat vrij precies omschreven hoe het verder ging:

In Parijs kreeg ik contact met een anti-fascistisch comité door bemiddeling van den heer Léon, Rue Louis-Bonnet no 16, te Parijs. Dit comité stelde mij in staat om met een 140/150-tal tochtgenooten op gratis reiskaarten via Arles naar Béziers te reizen, waar wij twee dagen bleven voordat wij met autobussen naar de Spaansche grens werden gebracht. Te voet trok men toen 's nachts door de Pyreneeën, waar aan den Spaanschen kant auto's stonden, die ons naar Figueras vervoerden, om verder per trein naar Albaceta te worden vervoerd. De Nederlanders van het gezelschap werden daar ontvangen door een Nederlander, genaamd Piet Jansen, door wiens bemiddeling ik geplaatst werd in een particuliere auto-onderneming bij de depannage-afdeeling.

Wat hij precies in Spanje gedaan heeft en waarom hij is weggegaan is onduidelijk. In het verslag van de consul staat dat in april 1938 de garage verplaatst zou worden naar Barcelona en de chauffeurs als infanterist in dienst moesten. "[...] heb ik gebruik gemaakt van een depannage-tocht naar Tarragona om te ontsnappen met Nanne Krottje en 8 andere Nederlanders. Wij reden met de auto tot vlak bij de Fransche grens, lieten daar onze bagage achter en vluchtten te voet over de grens." In de brief uit de gevangenis verwoordt hij het zo: "De aanleiding van mijn weglopen was dat ik 5 maanden heb gearbeid in het achterland als chauffeur en daarna als infanterist naar het front gestuurd zou worden. Zover heb ik het niet laten komen ...".

Waarschijnlijk is dit een van de vele gevallen waarin de teruggekeerde vrijwilligers hun militaire rol probeerden te minimaliseren om hun Nederlanderschap niet te verliezen. In een formulier uit 1996 schrijft Oomkens zelf dat ie "bij Thaelmann bat. Madrigueras, bij infanterie. Bij Aragon gevochten." En niet de dreiging naar het front te moeten was de reden om Spanje te verlaten, maar "wegens middenoorontsteking vroegtijdig vertrokken". 

Het is zeker dat Oomkens in ieder geval deel uitmaakte van de groep van tien Nederlanders die in een militaire vrachtwagen uit Spanje vluchtten. Aan de Franse grens verdelen ze zich in kleine groepen. Oomkens gaat verder met Krottje, maar wordt in Limoges aangehouden door de gendarmes, "die ons vroegen naar geld en paspoort. Geld hadden we maar weinig, in het geheel 5 franc en geldige papieren had ik alleen." Ze worden veroordeeld wegens landloperij tot dertien dagen hechtenis. In de gevangenis besluit Oomkens een brief te schrijven aan de consul in Bordeaux: "Mijnheer het is nooit in me opgekomen om bij U om hulp te komen maar nu het niet anders kan moet ik tot mijn spijt u lastigvallen en u beleefd verzoeken mij uit de gevangenis te bevrijden in de hoop u mondeling meer te kunnen verklaren."  Na hun vrijlating krijgen ze een gratis kaartje naar Bordeaux waar ze op 3 mei voor de consul verschijnen. Omdat deze niet goed durft te beslissen of hun verhaal klopt stuurt hij ze volgens de richtlijnen door naar Parijs om ze daar te laten beoordelen. Ook de Parijse consul heeft moeite vast te stellen of hun verhaal klopt. Het is duidelijk dat Oomkens en Krottje hun verhalen afgestemd hebben, ze zijn identiek. Of de consul het vertrouwt is onduidelijk, maar hij geeft hun wel een treinkaartje naar huis en wat geld voor levensonderhoud.

Het geld blijkt een lening die ze later aan het ministerie terug moeten betalen. In een antwoordbrief van de gemeente Amsterdam van 1 juli 1938 over de f 26,11 aan repatriatiekosten staat dat Oomkens bij zijn ouders woont, werkloos is en geen steun ontvangt. Hij zou het bedrag niet terug kunnen betalen, net zo min als zijn vader. Hij "deelde mede, evenmin bij machte te zijn het bedrag te betalen en bovendien daartoe ook niet bereid te zijn, aangezien zijn zoon meerderjarig is." Zoon zou natuurlijk wel proberen te betalen als hij weer werk had. Het jaar daarna bleek dat het verhaal van Oomkens toch niet geloofwaardig was, want zijn Nederlanderschap werd hem afgenomen.

Op het formulier dat Oomkens in 1996 ingevuld heeft over zijn Spaanse tijd heeft hij ook vermeld dat hij in de oorlog in het verzet heeft gezeten. Daarvan zijn geen andere bronnen bekend. Hij is in 1998 in Apeldoorn overleden.