Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Henk Claassen had een twee jaar oudere broer en woonde tot z’n tiende jaar in de Amsterdamse buurt de Pijp. Daarna vertrok het gezin naar Tuindorp in Den Helder. Na het overlijden van zijn vader kwamen zijn moeder en haar twee zoons weer terug naar Amsterdam en woonden ze in Amsterdam-Oost. Henk ging na de derde klas van de HBS drie jaar naar de MTS en volgde daar een opleiding werktuigbouwkunde. Voordat hij in militaire dienst moest had hij al dienstgenomen bij de Vrijwillige Land Storm - een vrijwilligerscorps verbonden aan het Nederlandse leger - zodat hij daarna nog maar twee maanden in het 5de Regiment Infanterie opgenomen is geweest. In 1927 vertrok hij naar Singapore en kwam ruim vier jaar later vanuit Medan op Sumatra weer terug in Amsterdam. Hij noemde zich toen ‘Letterkundige’. Hij verbleef een jaartje in Zaandam en woonde daarna, als werkloze, bij zijn moeder.  

In een latere verklaring vertelde hij dat hij in 1936 werkzaam was op het partijbureau van de CPN in Amsterdam. Hij werd door de lokale secretaris Louis (Lou) Jansen in augustus van dat jaar al benaderd om als vrijwilliger naar Spanje te gaan. Henk zei dat hij daar wel oren naar had maar dat hij daar dan wilde werken als werktuigkundige en nog met zijn moeder moest overleggen. Hoe dat hierna verder liep is niet bekend. Maar in december 1936 is Henk Claassen met een door de CPN betaald paspoort, treinkaartje, wat zakgeld en een aanbevelingsbrief van partijfunctionaris Jan Postma naar Parijs vertrokken.

Na aankomst daar ging het dezelfde avond met een trein vol met zo’n 200 à 300 internationale vrijwilligers, meest Duitsers en Polen, naar Zuid-Frankrijk. Men was goed voorzien van alcoholische versnaperingen, dus de stemming zat er al gauw goed in. In Perpignan gingen ze verder met auto’s en bussen de Spaanse grens over en kwamen aan in Figueras. Daar bleef Henk een dag of tien en hielp met het repareren van auto’s in het lokale wagenpark. Op 19 december werd hij doorgestuurd naar Barcelona en ontmoette in de trein de Amsterdamse vrijwilligers Barend de Vos, Herman Schregardus en Luuk van der Gragt. Het was niet ongezellig: 

“In dezen trein werd ontzettend veel wijn gedronken dat aan ieder station gratis te verkrijgen was. In Barcelona werden wij naar de kazerne ‘Carlos Marx” gebracht waar wij gelegenheid kregen om te eten. Vervolgens vertrokken wij via Valencia naar Albacete, waar wij in een arena werden opgesloten. Hier werden onze Hollandse adressen, beroep, opleiding enz. opgenomen en ons gevraagd of wij van verpleging verstand hadden en tot welke politieke partij wij behoorden. Deze gegevens vulden wij op een gedrukt formulier in. Later moesten wij nog een formulier invullen en vermelden of wij in militairen dienst geweest waren. Hierna werden wij door iemand in het Fransch toegesproken. Deze deelde mede, dat daar wij allen vrijwillig naar Spanje waren gekomen, wij nu stonden in dienst van de Spaansche regeering, die thans het recht had ons te sturen daar waar zij het nodig achtte, hetzij naar de fabrieken, hetzij naar het front. Wie wegliep zou worden neergeschoten. Daarna werden de mannen in verschillende leeftijdsgrenzen en vakgroepen, als telegrafisten, stenografen, enz. ingedeeld. Die zich daarvoor opgaven werden van de grote groep afgescheiden. (......) Na eenige dagen werden wij in deze plaats van nieuwe militaire kleeding en uitrustingstukken voorzien. Onze burgerkleding moest door ons op een hoop gelegd worden.”

Henk Claassen moet samen met de Belgische vrijwilligers ingedeeld  zijn geweest in de pas in deze maand december opgerichte XIVde Internationale Brigade die voornamelijk bestond uit Fransen. Hij vertrok op 24 december vanuit de kazerne in Albacete naar het ca.150 km zuidwestelijke gelegen provinciestadje Andujar achter het Cordoba-front. Waarschijnlijk vanwege zijn militaire dienstopleiding en kennis van de Franse taal was hij uitgekozen als groepscommandant. Aan dit Cordoba-front werd gevochten om het bezit van het rijke tussen Cordoba en Granada gelegen landbouwgebied met zijn vele olijfgaarden. Daar vond naar verhouding het grootste debacle in de geschiedenis van de Internationale Brigades plaats. Op 28 december begon de poging het dorp Lopera te heroveren. Zonder artillerie- en luchtsteun en met een totaal gebrek aan communicatie tussen staf en onderdelen vond hier, geheel in stijl van de achterhaalde tactiek uit de Eerste Wereldoorlog, een nutteloze verspilling plaats van de levens van vele idealisten. Golf na golf werden de soldaten door hun officieren het vijandelijke mitrailleurvuur ingejaagd. De volgende dag lag het slagveld bezaaid met de dode lichamen van 800 van de 2500 vrijwilligers van de XIVde Internationale Brigade. Van de overlevenden waren er veel gewond geraakt en Lopera bleef in bezit van de nationalistische opstandelingen. Of er een verband bestaat tussen deze slachting en de latere lotgevallen van deze brigade is niet duidelijk, maar deze XIVde Brigade is de twee jaar daarna in tegenstelling tot de andere Internationale Brigades nooit meer ingezet tijdens de latere grote Republikeinse offensieven in de Spaanse Burgeroorlog.

Henk Claassen en zijn metgezellen kwamen nog redelijk goed uit de strijd:   

“Op een middag werd de gehele troep in vrachtauto’s geladen en op 15 km buiten Andujar in een olijven plantage gelegd. Tegen de nacht werden wij opnieuw in vrachtauto’s geladen en nog 10 km verder in het bos gebracht waar wij toen overnachtten. De volgende morgen marcheerden wij door een holle weg eenige km’s verder naar Montoro. De granaten sloegen links en rechts van deze weg in de grond. Eindelijk kwamen we op een plek waar artillerie en cavalerie stond. Zonder eenige behoorlijke leiding of instructie werd mij door een willekeurige commandant gezegd dat ik met mijn groep naar voren moest trekken, waarheen zei hij niet. Op onze buiken kropen wij naar voren heftig beschoten door de vijand. Links en rechts van mij zag ik een flink aantal doden en gewonden liggen. Eindelijk arriveerde ik in een soort loopgraaf. Hier trof ik een aantal totaal gedemoraliseerde soldaten aan die zonder enig begrip maar lukraak schoten. Het was er een janboel. Een commandant was niet te zien, niets was geregeld, van enige leiding was geen sprake. Ik kreeg toen het gevoel dat we door een bende misdadigers zonder enig verantwoordelijkheidsgevoel de dood werden ingezonden. Daarom besloot ik met mijn mensen, van wie er één een schot door zijn schoen had gekregen, terug te trekken. Bij de artillerie-stelling aangekomen trof ik daar de compagniescommandant Allale aan, zittend achter een grote teil wijn waaruit hij met een beker schepte en dronk. De hele dag had ik geen commandant gezien en tegen de avond kwamen ze min of meer beschonken uit het bos tevoorschijn, zonder enig spatje op hun kleding. Die nacht besloot ik te vluchten.”

Met behulp van de Nederlandse Consul in Barcelona wist Henk samen met Jan Visser en mogelijk Barend Vos Spanje te verlaten. Begin januari waren ze terug in Amsterdam. Ze behoorden niet alleen tot de eerste Nederlandse vrijwilligers in Spanje maar ook tot de eersten die weer terug naar Nederland kwamen. Natuurlijk had het Nederlandse consulaat alles doorgebriefd naar Den Haag. Henk Claassen werd daarom verhoord door de Amsterdamse politie en legde op 11 januari 1937 een volledige verklaring af. Bovenstaande is hier op gebaseerd. 

Omdat Henk teruggekeerd was voordat de wet tegen het dienstnemen van Nederlanders in vreemde krijgsdienst weer werd toegepast en misschien ook vanwege zijn “openhartige” verklaring is hem zijn Nederlandse nationaliteit niet afgenomen. Misschien dat Henk na zijn terugkeer in het openbaar kritische geluiden heeft laten horen. Uit het Komintern-rapport in Moskou van de Duitser Gustav Szinda in 1940:

61.  CLASEN  Heink

War in der 11.Brigade, desertierte mit Hilfe des holländischen Konsuls nach Holland, wo er in faschistischen Versammlungen auftrat gegen die spanischen Regierung und die Interbrigaden. Ein verkommenes, faschistisches Element.

(Zat bij de XIde Brigade, deserteerde met hulp  van de Hollandse consul naar Holland, waar hij tijdens fascistische bijeenkomsten stelling nam tegen de Spaanse regering en de Internationale Brigades. Een totaal fascistisch element.) 

De evaluaties van Gustav Szinda zijn als bron niet altijd even betrouwbaar. In december 1936 vocht de XIde Internationale Brigade, samen met de XIIde bij de dorpen Boadilla del Monte en Pozuelo de Alarcón, zo’n 10 kilometer ten westen van Madrid. In die maand was Henk Claassen dus in Zuid-Spanje bij de plaatsen Andujar en Montoro waar toen de XIVde Brigade werd ingezet. Misschien was Szinda in de war met een andere “Clasen” of mogelijk is dit weer een voorbeeld van stalinistisch dik hout zaagt men planken. In pers en publicaties uit die tijd is er van deze fascistische instelling van Henk Claassen in ieder geval niets terug te vinden. De enige andere Claassen die eind jaren dertig in Nederland actief was met betrekking tot de oorlog in Spanje was een kapelaan in Noord-Brabant die geld inzamelde voor “Katholieke Spaansche kinderen” die slachtoffer waren van de burgeroorlog.

In de Tweede Wereldoorlog zat Henk Claassen meer dan een jaar opgesloten in de concentratiekampen Amersfoort en Vught. Behalve bij de bewaking verbleven daar toch geen fascisten. 

In 1948 vertrok Henk Claassen weer naar Medan in Indonesië. In 1951 was hij weer terug in Amsterdam. Vanaf 1956 woonde hij met vrouw en kinderen in De Bilt.