Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Uit de lijst van links-extremistische personen van de Centrale Inlichtingen Dienst(CID) uit 1939:

Worms, Juda
28-2-05 Amsterdam; bakker; communist; deed in 1937 dienst in Spanje als chauffeur; niet bewezen dat hij in Spaansche krijgsdienst is geweest.

Toch waren Juda Worms, maar ook zijn vrouw in 1937 hun Nederlandse nationaliteit kwijtgeraakt. Men nam dienstneming in het geval van het Spaanse republikeinse leger ruim op. Ook mensen die - als niet militair - in dienst waren geweest van de Spaanse “rode” republiek werd - de wet oprekkend - het Nederlanderschap ontnomen.

Het eerste deel van het leven van Juda Worms was geheel anders dan het tweede deel.

Juda bracht zijn jeugd door in het oostelijk deel van het centrum van Amsterdam: de eilanden Uilenburg, Rapenburg en Marken/Valkenburg. Deze eilanden werden voornamelijk bewoond door arme joodse gezinnen. Het gezin Worms, vader, moeder en Juda met zijn broer en zuster woonde op het betere deel van Rapenburg, de Foeliedwarsstraat en later op het “fluwelen endje” van Rapenburg vlakbij de Nieuwe Herengracht.  Juda volgde drie klassen HBS, werd kantoorbediende en liefhebberde in radiotelegrafie. Maar ook meldde hij zich aan bij de Vrijwillige Landstorm (VLS).

De Vrijwillige Landstorm was een paramilitaire organisatie ter bescherming van Koningin en Vaderland en kon worden ingezet tegen binnenlandse onlusten die men verwachtte van links-revolutionaire zijde. In 1925 ging Juda in militaire dienst en deed een opleiding voor onderofficier.

Hierna nam zijn leven een geheel andere wending en verhuisde hij naar de andere kant van het politieke spectrum.
Het is speculeren wat de oorzaak of aanleiding hiervan was. Kan het zijn dat het virulentere antisemitisme in rechts-nationalistische kringen hem opbrak? Iets in de persoonlijke levenssfeer? Narigheid op zijn werk? Of een combinatie van bovenstaande?  Het blijft gissen.
In ieder geval maakte hij zijn opleiding als onderofficier niet af en zwaaide af als korporaal - in plaats van als sergeant - bij het 18de  Regiment Infanterie. Later werd hij overgeplaatst naar de Schoolcompagnie van de Motordienst in Haarlem.

Juda Worms verhuisde in 1927 naar Den Haag, werd daar banketbakker, trouwde en kreeg al snel een zoon en een dochter. Ook was hij communist geworden.

Begin 1937 vertrekt Juda Worms met de tien jaar jongere, ook uit Den Haag afkomstige Huib van Rees naar Spanje. Op een lijst van Nederlandse interbrigadisten uit eind 1937 staat vermeld dat Juda Worms op 3 februari 1937 is opgenomen in de Internationale Brigades. In het archief van de Internationale Brigades -  tegenwoordig in Moskou - zijn de gegevens betreffende het eerste half jaar van het bestaan daarvan zeer summier. Pas op 10 juni 1937 wordt zijn naam vermeld op een lijst van de generale staf van de Internationale Brigades in Albacete. Op deze lijst staan gerepatrieerden en de reden voor repatriëring:

WORMS Juda
Hollandais. Femme très malade et raisons de santé. Domicile:Zuid West Buitensingel, 107 à La Haye (Hollande) 150 pes.

Zijn vrouw is dus ernstig ziek en hij gaat om gezondheidsredenen terug naar Nederland. Hij woont op de Zuid-West Buitensingel - nu Zoutkeetsingel - 107 in Den Haag en krijgt 150 pesetas mee, toen door inflatie nog maar 10 gulden waard.
Op een latere verzamellijst van interbrigadisten wordt bij zijn naam vermeld “14.6.37 inutil total”, dus op 14 juni 1937 geheel ongeschikt verklaard. Mogelijk is hij in Spanje gewond geraakt.
In juli is Juda Worms weer terug in Den Haag.

Op 12 juli 1937 kreeg de politie aldaar informatie dat de volgende Haagse inwoners zich in Spanje zouden bevinden:
Huib van Rees, Johan Kloostra, Herman Weber, Bastiaan van de Griend en Juda Worms.
De Haagse politie liet er geen gras over groeien. De volgende dag werd Juda reeds verhoord. Juda Worms verklaarde:
“Ik ben aldaar in Barcelona en Valencia geweest. Door het geven van lezingen in Esperanto voorzag ik in mijn levensonderhoud. Ik heb in Spanje niet gediend in het leger. Er heeft mij niemand aangeworven voor den vreemde krijgsdienst en ook heeft mij niemand middelen verschaft voor reis en verblijfkosten naar Spanje. Ik kan U verder betreffende deze zaak geen inlichtingen verstrekken.”
Huib van Rees sneuvelde een week later in de slag bij Brunete, 23 jaar oud. Herman Weber deserteerde in oktober 1937. Bastiaan van de Griend en Johan Kloostra zouden pas na meer dan een jaar respectievelijk anderhalf jaar terugkeren.

Waar zijn huwelijk met zijn niet-joodse vrouw, Sophia Cornelia Rollema, hem enige, tijdelijke, bescherming had kunnen bieden, zijn politieke overtuiging en verblijf in Spanje deden dat niet. De bovengenoemde lijst van de CID uit 1939 was in handen van de Duitse bezetter gekomen en werd gebruikt voor het opstellen van diverse “Geiselliste”: gijzelaars die na een anti-Duitse actie opgepakt konden worden. Dit lot onderging ook Juda Worms. Op 8 september 1942 werd hij door de SD (Sicherheitsdienst) gearresteerd en kwam via de gevangenis in Scheveningen in het SS-kamp Amersfoort terecht.
Daar overleed hij op 3 december 1942. Officiële doodsoorzaak:
“Beim Flugversuch erschossen” (Bij vluchtpoging neergeschoten).
Maar dit kan een dekmantel zijn voor de mogelijk werkelijke doodsoorzaak. Het verhaal gaat dat hij vanwege het stelen van een paar appels door SS-bewakers is doodgetrapt.
Zijn vrouw en kinderen overleefden de Tweede Wereldoorlog, net als Juda’s broer en zuster.
Maar de meeste van zijn joodse familieleden overleefden de oorlog niet. Een neef van zijn vader - ook Juda Worms geheten - werd als communistisch bestuurslid naar concentratiekamp Neuengamme gedeporteerd en werd vergast in “Tötungsanstalt Bernburg”. Zijn vader en moeder werden in concentratiekamp Auschwitz vermoord op 8 april 1944.