Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

In de herinneringen van zijn kameraden is de naam van Leeuwerke vervormd tot Leeuwerik of Leeuwerikken. Ook zijn voornaam wordt in de verslagen meestal niet genoemd. Alleen in een bericht in De Telegraaf van 28 november 1938 wordt hij Theo genoemd – maar in hetzelfde bericht heet Piet Laros Pitt en worden ook andere namen verhaspeld. Spanjestrijder Gerard Bruining verklaarde na terugkomst uit Spanje in zijn verhoor door de Haarlemse politie dat hij in januari 1937 was benaderd door een zekere Luppe Leeuwerke met de vraag of hij meeging naar Spanje. Bruining heeft dat toen niet gedaan maar is later wel gegaan. “Leeuwerke is daar gesneuveld” verklaarde hij.

Spanjestrijder Simon Luitze werkte in 1938 mee aan een Duitse uitgave over het Tschapaiew- bataljon, onderdeel van de 13de brigade, ook wel het ‘bataljon van de 21 nationaliteiten’ genoemd. Hij schrijft:

“Toen we in het bataljon Tschapaiew kwamen, was er al een Hollander die aan het front van Teruel had gestreden, de andere 23 waren net aangekomen. Het nadeel dat we uit Holland kwamen, merkte je meteen: er werd natuurlijk geen Nederlands gesproken en we moesten noodzakelijkerwijs andere talen leren spreken. Maar als antifascisten samen zijn en voor het zelfde doel strijden is de taalbarrière snel opgeheven.

(...) Bij de eerste confrontatie met de fascisten in de besneeuwde bergen bij Pitres waren het de Hollanders die voorop gingen en het eerste veroverde dorp binnentrokken. Dat werd beloond: kameraad Leeuwerikken werd tot groepsaanvoerder benoemd en ik tot politiek commissaris.”

Pitres – dorp aan de zuidelijke kant van de Sierra Nevada. In zijn verslag maakt hij vervolgens een flinke sprong naar het Noorden, tientallen kilometers ten noorden van Cordoba – hoe ze daar kwamen en wat de opzet was vertelt hij niet. In de nacht van 2 op 3 april 1937 gaan ze naar Valsequillo, ten noordwesten van Cordoba  – daar wordt het station veroverd op de fascisten – even later trekken ze het dorp in en daar zou Leeuwerke gesneuveld zijn:

 “Het treurigste was voor ons wel de dood van kameraad Leeuwerikken, onze kolonneleider, die steeds als een vader voor ons zorgde. Hij was voor ons niet alleen de kolonneleider, hij was een kameraad die je altijd met raad en daad bijstond.”

Het Volksdagblad – dagblad van de Communistische Partij Nederland – maakt 14 mei 1937 melding van zijn dood en plaatst een foto van hem. Op 31 mei 1937 volgt een uitgebreider in memoriam:

“Schipper van beroep had hij als zovele schippers de crisisdruk loodzwaar gevoeld. Hij was enkele jaren geleden gedwongen zijn schip te verkopen en vestigde zich te Haarlem. Hier werkte hij spoedig mede in de arbeidersbeweging. Hij werd lid van de Centrale Bond van Transportarbeiders en genoot groot vertrouwen bij zijn kameraden. Vier jaar geleden sloot hij zich bij de Communistische Partij te Haarlem aan. Als actief man, met grote wilskracht, werkte hij hard, zowel voor de partij als voor eigen ontwikkeling.

Als schipperskind had hij gebrekkig onderwijs gehad, leerde als oudere lezen en schrijven en werd spoedig in functies gekozen. Zo is hij enige tijd lid van het districtsbestuur van de CPN geweest. Toen Franco Spanje in vuur en vlam zette, was hij een der eersten die niet rustte, voor hij een weg had gevonden om in Spanje te komen. In de korte tijd in Spanje is hij ten gevolge van zijn betoonde moed en bekwaamheid tot onderofficier bevorderd. Enkele weken geleden kwam helaas het bericht dat onze kameraad gevallen is bij de opmars tegen de fascisten in Cordoba in Zuid-Spanje. Op 42-jarige leeftijd gaf hij zijn leven in de strijd tegen het barbarisme.”

Spanjestrijder Adriaan van Dijk werd in de jaren ’80 geïnterviewd voor het boek De oorlog begon in Spanje. Hij vertelde dat hij samen met Leeuwerke- Leeuwerik in zijn herinnering – naar Spanje was gereisd in januari 1937. Na thuiskomst legde hij voor de rechtbank een getuigenis af over de dood van Leeuwerke:

“Ik heb nog voor zijn vrouw nog voor de rechtbank getuigd, dat ik hem heb zien vallen, omdat die vrouw, ze moest bewijs hebben, anders kon zij niet, zij was een Russin, dan kon zij niet hertrouwen, ze had kennis, maar ze kon niet hertrouwen en ze kwam nergens voor in aanmerking. Toen heb ik moeten getuigen, dat hij in Spanje was gevallen. Hij is ook in Spanje gevallen. Leeuwerik, Leeuwerik heette hij.”