Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Jenny Schaddelee groeide op in een protestants gezin in het Brabantse Werkendam en was één van de Nederlandse verpleegsters die naar Spanje afreisde. In een interview met Frans Groot uit 1985 (dat gebruikt is voor het boek De oorlog begon in Spanje) vertelt zij uitgebreid over haar ervaringen in Spanje en over haar politieke activisme. Hieruit blijkt haar sterke betrokkenheid bij de communistische zaak en in de strijd tegen het fascisme. In de Eindhovense krankzinningeninrichting waar Jenny Schaddelee werkte kwam zij in aanraking met links gedachtegoed. Vermoedelijk werd zij vanwege haar politieke voorkeur bij dit ziekenhuis ontslagen, waarna zij als particulier verpleegster in Rotterdam ging werken. Hier werd zij lid van de CPN. In Rotterdam ontmoette zij Jacob Levinus (Tim) Timmerman, die actief lid was van de CPN,  en met wie zij trouwde in september 1934. In 1936, ten tijde van het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog werd Jenny zwanger. Treurig genoeg werd het gauw duidelijk dat Jenny en Tim’s zoontje een hartafwijking had; hij overleed na twee maanden.

Ziek van verdriet en zonder werk besloot Schaddelee om naar Spanje te gaan om haar gedachten te verzetten. Naast haar antifascistische overtuiging wist ze dat er in Spanje verpleegsters nodig waren en dat zij daar dus nuttig werk kon verrichten. Het viel haar zwaar om het aan haar man voor te leggen maar hij begreep het en is uiteindelijk zelf ook naar Spanje vertrokken om aan het front te vechten. In tegenstelling tot de militaire Spanjestrijders mocht het medisch personeel wel van de Nederlandse overheid aan de strijd deelnemen en in april 1937 werd Jenny met vijf andere verpleegsters, Jo Bovenkerk, Maatje Huizinga, Trudel van Reemst de Vries,  Ans Blauw en Noor Diamant en één verpleger Simon D’Ancona, uitgezonden door de Commissie Hulp aan Spanje. 

De eerste bestemming van deze lichting was het internationale ziekenhuis in Onteniente. Hier was sprake van een hiërarchische werksfeer die door sommigen als onprettig werd ervaren. Uit de overlevering van de verpleegsters zoals Jenny Schaddelee en Trudel van Reemst de Vries blijkt dat de werkomstandigheden heel anders waren dan in een normaal ziekenhuis. Er werd vaak chaotisch en ongestructureerd gewerkt, er was een groot gebrek aan materiaal en mede hierdoor liet ook de hygiëne te wensen over. Hierdoor moest er soms creatief met het materiaal omgesprongen worden en altijd keihard gewerkt worden. Eén keer kreeg Jenny drie dagen vrij om haar man Tim te ontmoeten in Albacete, die net in Spanje was aangekomen om te vechten.

Mede door de botsingen in de ondemocratische werksfeer van Onteniente werden Jenny, Trudel van Reemst-de Vries en Ans Blauw overgeplaatst naar het Hollands Hospitaal in Villanueva de La Jara. Dit hospitaal werd zo genoemd omdat het veel materiaal en hulp kreeg van de Commissie Hulp aan Spanje. Om hulp te krijgen van de Nederlandse bevolking zetten Jenny en de andere verpleegsters zich op verschillende manieren in. In Het Volksdagblad van 23-08-1938 doen ‘de pleegzusters een hartstochtelijk beroep op de vrouwen om breiavonden te organiseren, omdat het zo koud kan zijn in Spanje in October.’ In het voorjaar van 1938 was Jenny Schaddelee zelfs een paar maanden teruggekeerd naar Nederland om aandacht te vragen voor Spanje en ze sprak door heel Nederland op bijeenkomsten van de CPN. In haar korte tussenperiode in Nederland, kreeg zij het treurige bericht dat haar man Tim in 1938 gesneuveld was bij de Ebro.

Dit verlies kwam nog eens bovenop het verlies van haar kind, maar ze bleef de strijd tegen het fascisme doorzetten. Waarschijnlijk keerde ze in april terug naar Spanje. Hier ging zij weer aan de slag in Villanueva de La Jara en later in Benicasim aan de Spaanse oostkust. Eind 1938 werden de Internationale brigades ontbonden en ook de Nederlandse verpleegsters keerden in december 1938 weer terug naar Nederland. Daar wachtte Jenny een onaangename verrassing; haar staatsburgerschap werd afgepakt. Omdat zij getrouwd was geweest met een illegale Spanjestrijder werd zij automatisch ook stateloos verklaard. Jenny diende een verzoekschrift in om weer Nederlandse te worden maar daar is nooit op gereageerd.

Toen het haar in de Tweede Wereldoorlog wel lukte om een Ausweis te bemachtigen kreeg ze haar Nederlanderschap terug en ging ze in het verzet in Rotterdam. Vanaf haar twintigste zat ze al bij groepen die gevluchte Duitse joden en antifascisten hielp, en toen de ‘echte oorlog’ uitbrak deed ze klusjes als koerierster. Uiteindelijk werd ze verraden en moest ze onderduiken maar toen ze na een half jaar dacht dat het weer veilig was werd ze opgepakt, verhoord en mishandeld. Ze werd als politiek gevangene bestempeld en vastgehouden in Rotterdam en concentratiekamp Vught. In Vught werkte Jenny Schaddelee zich in de rondte als verpleegster om zoveel mogelijk zieken te helpen. Toen het einde van de oorlog naderde werd haar leven nog een keer bedreigd door een doorgedraaide Duitse kampbewaarder, die wist dat zij een Spanjestrijdster was. Een andere kampbewaarder kon het echter uit zijn hoofd praten en een korte tijd later werd het kamp bevrijd. Jenny bleef hierna nog een lange tijd in Vught om voor de zieken te zorgen die waren achtergebleven, na de ontruiming van Vught in september 1944.

Aan een gezin of politiek activisme kwam ze na de oorlog niet meer toe en naar eigen zeggen had ze daar ook geen behoefte aan. Wel zette ze zich buiten de politiek nog in voor de slachtoffers van Franco in Spanje. In 1946 verhuisde ze naar het Merwedeplein in Amsterdam, waar Jenny Schaddelee bleef wonen tot aan haar overlijden op 30 januari 1999 op 91-jarige leeftijd.

De stem van Jenny Schaddelee is te beluisteren in de podcast " De spanjestrijders en ik" : https://www.nporadio1.nl/podcasts/de-spanjestrijders-en-ik