Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog

Bertus Duits is een beetje een raadsel. Was hij een consequente persoonlijkheid of een ongeleid projectiel, een opportunistische overlever of een overtuigd communist ?

Hij was de oudste van vijf kinderen en werd na de lagere school loopjongen en los arbeider. Op 4 januari 1926 kwam hij op voor militaire dienst. Hij werd voorrijder bij het 6de Regiment Veldartillerie (beredenen) en diende zonder problemen in het Nederlandse leger. In 1927 bevond hij zich tijdelijk in Avereest (Overijsel), mogelijk in het Rijks Opvoedingsgesticht. Hierna kwam hij weer tot en met 1936 trouw op voor de herhalingsoefeningen van het Nederlandse leger.

In 1935 en 1936 nam hij deel aan diverse communistische acties. In 1937 zat hij enige tijd in de strafgevangenis in Haarlem. Op 8 mei kwam hij vrij en vertrok met behulp van de CPN-functionaris van Soolingen drie dagen later samen met Henk Snoeks naar Spanje.

Deze van Soolingen werd vooral door de tendentieuze berichtgeving in De Telegraaf in de maanden augustus en september 1937 een bekend figuur. Deze krant leidde in tientallen artikelen in 1937 een ware heksenjacht op “rode ronselaars”. Van Soolingen was volgens deze krant in Haarlem en omstreken en in de Zaanstreek een ronselaar geweest voor:”…de leverantie van 42 jonge menschen aan de Spaanschen hel”. Het proces tegen hem haalde vele dagbladen. Omdat de twee getuigen, Daan Dollé en Joop Ruigrok echter verklaarden dat ze geheel vrijwillig naar Spanje waren gegaan, de Officier van Justitie vond dat ronselen op zich niet verboden was en ook niet duidelijk kon worden bewezen, werd van Soolingen alleen maar voor financiële hulp tot één week gevangenisstraf veroordeeld.
De door De Telegraaf opgeblazen zaak ging als een nachtkaars uit.

Toen Bertus Duits later met Henk Snoeks in Parijs het Nederlandse Consulaat bezocht gaven ze wel een signalement maar geen naam op van degene die hun had geholpen:”…zeeman…gekleed in blauw colbertjasje, met fantasie broek en pet.”

Met nog andere Nederlandse vrijwilligers vertrokken ze vanuit Amsterdam met de trein naar Brussel en daarna naar Parijs. Bertus Duits ging van Parijs naar Carcassonne en van daar met een autobus naar de Spaanse grens.
Op 3 juli 1937 werd hij ingeschreven bij het opleidingsbataljon van de Internationale Brigades in Albacete. Maar omdat hij, net als Henk Snoeks volhield dat hij naar Spanje gegaan was om te werken en niet om in het leger te vechten werd hij in de gevangenis gegooid. Daarna werkte hij volgens zijn bovengenoemde verhaal in Parijs in Albacete in een munitiefabriek.
Eind augustus waren er versterkingen nodig voor de 35ste Divisie van generaal Walter, bestaande uit de 11de, 13de en 15de Internationale Brigades. Deze divisie was onder erbarmelijke omstandigheden, geteisterd door hitte en dorst, in felle gevechten gewikkeld bij Zaragoza en Belchite. Wederom weigerden Bertus Duits en Henk Snoeks te gaan. Zij werden toen opgesloten in het strafkamp Lukacs circa 15 kilometer buiten Albacete. Er zaten in dat kamp nog meer Nederlanders. Eén van hen, Theo van Laar noemde Duits later “een onguur type”.
Bertus en Henk wisten op 1 september te ontsnappen en kwamen al liftend aan in Valencia. Omdat ze zich voordeden als slachtoffers van de Republikeinse regering die   onterecht waren opgesloten in een strafkamp werden ze aldaar voortgeholpen door de Nederlandse Consul. Via Barcelona en Marseille, waar ze een laisser-passer kregen, wisten ze Parijs te bereiken. Daar stonden ze 14 september 1937 op de stoep van het Nederlandse Consulaat-Generaal. Na het afleggen van een uitgebreide verklaring kregen ze wat geld en treinkaartjes voor Roosendaal en Haarlem.

Trok het avontuur weer? Werd de grond hem te heet onder de voeten? Had hij spijt gekregen van zijn onsolidaire gedrag? Wat de reden ook geweest mag zijn, Bertus Duits kwam op 30 januari 1938 via de Pyreneeën bij Massanet weer in Spanje aan.
Vreemd is dan weer dat hij op de aankomstlijst vermeld staat als “permisario”. Permisarios waren interbrigadisten die terugkwamen in Spanje van verlof in het buitenland, implicerende dat Bertus Duits met toestemming van het hoofdkwartier van de Internationale Brigades in Albacete naar Nederland geweest. Het kan natuurlijk ook dat hij de functionarissen in Figueras - de plaats van eerste registratie in Noord-Catalonië - wat op de mouw heeft gespeld.

Hij werd ingedeeld bij het 1ste  Bataljon van de XIde Internationale Brigade, toen nog in hevige strijd verwikkeld met de nationalisten bij Teruel en de rivier de Alfambra. Vrijwel meteen organiseerde hij aan het front met zeven anderen een desertiepoging. Hij werd opgepakt en opgesloten in de gevangenis van Badalona, een plaats vlakbij Barcelona.

In een later rapport van de Internationale Brigades wordt hij omschreven als: “tres mauvais, provocateur, élément déclassé’’ (erg slecht, provocateur, gedeklasseerd element). In mei 1938 ontsnapte hij met tien anderen, waarvan acht Nederlanders. Vier van hen wisten Frankrijk met een gestolen vissersbootje te bereiken (Ubeda, van Vlissingen, van den Heuvel, Rovers). Bertus Duits werd gepakt en weer opgesloten.
In de zomer van 1938 werden zoveel mogelijk mannen ingezet bij het Ebro-offensief. Ook Bertus Duits kon hier niet aan ontkomen. Hij was weer ingedeeld in het 41ste  Bataljon, het eerste bataljon van de XIde Brigade. Waarschijnlijk maakte hij deel uit van de compagnie “De Zeven Provinciën” onder bevel van kapitein Piet Laros. Op 10 september raakte hij gewond.
Bertus Duits kwam pas, na het afdanken van de internationale brigades, samen met meer dan 100 andere Nederlanders in december 1938 weer thuis.

Van maandag 8 mei tot maandag 15 mei 1939 was hij weer keurig present op de herhalingsoefeningen bij zijn Nederlandse artillerieregiment. En ondanks dat hij zijn Nederlanderschap had verloren kwam hij, na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, 29 augustus 1939 op bij de algehele mobilisatie van het Nederlandse leger. 18 oktober, hij was toen bijna 33 jaar, werd hij uit dienst ontslagen, dus de meidagen van 1940 maakte hij niet meer mee als soldaat.

In een rapport voor de Komintern in Moskou uit 1940, natuurlijk ook bestemd voor de sovjet geheime dienst NKVD, beschrijft de ex-internationale-brigadist Gustav Szinda hem vanwege zijn dienstweigeringen en desertie als volgt:
“Er war ein verkommenes schlechtes Element…Er war ein offener Provokateur, welchermit bestimmten Aufträgen des Klassenfeindes nach Spanien gekommen war.” (Hij was een gedegenereerd slecht element…Hij was een openlijke provocateur die met vaste opdrachten van de klassenvijand naar Spanje was gekomen)  Tja…

Maar… in 1941 was hij bestuurslid van de toen illegale CPN.
Op 22 juni van dat jaar, na de Duitse aanval op de Sovjet-Unie, werd hij door de bezetter van zijn bed gelicht. De CPN wilde Koninginnedag 1941 (31 augustus) aangrijpen om, eventueel gewapende actie tegen de Duitsers te voeren. Na een inval in de Amsterdamse Indische-buurt was de Sicherheits Dienst (SD) hier achter gekomen. Honderd al gevangen zittende CPN-functionarissen (gevangenis Scheveningen en de kampen Schoorl en Amersfoort) werden 31 augustus in opdracht van het hoofd van de SD in Nederland SS-Gruppenführer Rauter als afschrikwekkend voorbeeld naar Duitse concentratiekampen afgevoerd. Bertus Duits was één van hen en kwam in Neuengamme terecht. Na de bevrijding kwamen er van deze 100 maar 23 levend terug. Eén van hen was Bertus Duits die de bijna vier jaar durende kampverschrikkingen had overleefd.

Na de oorlog was Bertus Duits lid van de tijdelijke voorloper van de CPN, Vrienden van de Waarheid en de aan de CPN gelieerde EVC (Eenheid Vakcentrale).
Maar… hiermee is het verhaal is nog niet klaar.
Als CPN-lid stelde hij met Oud-Spanjestrijder Piet Dirks voor om tijdens de Korea-oorlog dienst te nemen in het Noord-Koreaanse leger van Kim Il Sung. Volgens de partijleiding konden ze daar maar beter van afzien. Ze waren toen respectievelijk 42 en 53 jaar oud…

In 1965 besloot de Nederlandse regering aan Bertus Duits, samen met drie andere Spanjestrijders, Siep Adema, Rien Dijkstra en Dingeman de Munck, per 1 januari 1963, met terugwerkende kracht, een unicum, het Nederlanderschap weer toe te kennen.